Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

Een permanent politiek-psychologische spanning
De betrekkingen tussen Nederland en de Bondsrepubliek 1949-1955

West-Duitsland: partner uit noodzaak Nederland en de Bondsrepubliek 1949-1955 door Friso Wielenga Uitgever Het Spectrum, 586 p., f 49,50

Bert Zeeman

Degene die West-Duitsland: partner uit noodzaak ter hand neemt, moet van goeden, doorzettenden huize komen. Zelfs na aftrek van noten (een kleine 1700!), bibliografie en indices blijft er een kloeke dichtbedrukte pil van 430 pagina's over. De doorzetter wordt echter wel beloond, want na lezing van deze studie, waarop auteur Friso Wielenga cum laude promoveerde, is hij wel op de hoogte gebracht van praktisch elk aspect van de Nederlands-Westduitse betrekkingen in de periode 1949-1955.

Kern van Wielenga's proefschrift vormt de normalisering in de betrekkingen tussen Nederland en de Bondsrepubliek Duitsland vanaf de oprichting van laatstgenoemde staat in mei 1949 tot de toetreding van de Bondsrepubliek tot de Navo in mei 1955. Wielenga spreekt zelf van normalisering plus waarmee hij bedoelt dat het niet alleen ging om het herstel van de normale betrekkingen tussen de verslagen vijand en de door de bezetting zwaar getroffen westerbuur, maar ook om het aan Nederlandse zijde accepteren van de voormalige vijand als gelijkwaardige partner en bondgenoot.

Wielenga concludeert, en gezien de diepte van zijn studie met reden, dat er in de Nederlands-Westduitse betrekkingen in de bestudeerde periode sprake is van ‘gelaagde normalisering in verschillende snelheden’, dat wil zeggen op verschillende niveaus verliep de normalisering in een verschillend tempo. Het snelst verliep de normalisering op internationaal niveau. Nederland was een actief pleitbezorger van een Duitse bijdrage én deelname aan de economische wederopbouw, van Duitse deelname aan de Europese integratie en van een Duitse bijdrage aan de defensie-inspanning van het Westen tegen die nieuwe vijand in het nog verdere Oosten. Zowel economische als veiligheidspolitieke belangen maakten een dergelijke, op integratie van de Bondsrepubliek in de Atlantische wereld gerichte, politiek noodzakelijk en dit centrale beleidsdoel was in de zomer van 1955 grotendeels gerealiseerd. Op het bilaterale vlak was echter nog lang geen streep onder het oorlogsverleden gezet. Weliswaar was in 1951 officieel de oorlogstoestand beëindigd, maar vier jaar later telde de agenda van de Nederlands-Westduitse betrekkingen nog vele onopgeloste kwesties. Wielenga geeft er een helder overzicht van: de Nederlandse eis tot grenscorrecties, het vraagstuk van de grens in de Eems-Dollard, de inbeslagneming van vijandelijk vermogen, de restitutie van gestolen goederen en kapitaalbelangen, de Nederlandse deelname aan de (Duitse) Rijnvaart en de kwestie van de oorlogsmisdadigers. Pas in 1960 sloten de twee landen het zogenaamde Ausgleichsvertrag waarmee voor de meeste van deze kwesties een oplossing was gevonden. Nederland liep hiermee duidelijk achterop: met Denemarken, België en Luxemburg had de Bondsrepubliek een dergelijk verdrag respectievelijk al in 1955, 1956 en 1959 afgesloten.

Konrad Adenauer
abc

WK-voetballen

Op een derde niveau, dat van de politiek-psychologische betrekkingen, was echter zelfs in de jaren zestig volgens Wielenga nog geen sprake van normalisering. Op dit niveau zouden de spanningen nog keer op keer hoog oplopen, bijvoorbeeld rond de telkens weerkerende discussies over de vrijlating van de ‘Vier’, later ‘Drie’ en nog later ‘Twee van Breda’, maar ook op het minder beladen sportieve vlak. De WK-nederlaag in 1974 werd toch door velen ervaren als een nederlaag tegen de voormalige bezetter, net zo als de 2-1 overwinning vorig jaar in Hamburg als een nationale bevrijding gevierd werd met kloppartijen langs de grens in Kerkrade en Ronald Koeman die met het shirt van de verslagen tegenstander zijn achterwerk afveegde.

De verklaring voor deze gelaagde normalisering in verschillende snelheden zoekt Wielenga enerzijds in de geringe invloed die Nederland in deze periode bezat op de ontwikkeling van de Bondsrepubliek van vijand tot bondgenoot en anderzijds in de permanente politiek-psychologische spanning tussen de twee landen. Op internationaal niveau wist de Nederlandse regering haar beleidsdoelen te realiseren, omdat haar voornaamste doelstelling (inkapseling van de Bondsrepubliek in de Atlantische gemeenschap) ook in de andere Westerse hoofdsteden werd voorgestaan. De wensen die zij echter op het bilaterale vlak had, stuitten veelvuldig op verzet van de andere Westerse mogendheden en het ontbreken aan Westduitse zijde van de door de Nederlandse regering verwachte ‘schuld en boete’-houding. Zoals Wielenga in een van zijn stellingen poneert: ‘Het wederzijdse onbegrip in de Nederlands-Duitse verhouding na 1945 was groot en hardnekkig omdat het besef van schuld en boete dat Nederland voor Duitsers gepast achtte, botste met het psychologische verschijnsel van de Unfähigkeit zu trauern (Mitscherlich) in de Bondsrepubliek.’

Wielenga levert met zijn proefschrift onmiskenbaar een belangrijke en gedegen bijdrage aan de geschiedschrijving van de naoorlogse Nederlandse buitenlandse politiek. De betoogtrant is helder en overtuigend, de studie straalt (Duitse) gründlichkeit uit en wordt gelukkig ook niet ontsierd door allerlei druk- of andere kleine foutjes. Voor zover ze al voorkomen, kunnen ze Wielenga vergeven worden. Na jarenlange studie van de Nederlands-Westduitse betrekkingen is het geen wonder dat hij Werner Rings' Raubgold aus Deutschland abusievelijk als Raubgold aus Holland aanhaalt (dat klinkt tenslotte ook logischer) en de verschrijving in de naam van het tijdschrift Internationatale Spectator is ongetwijfeld op de zware bevalling van het proefschrift terug te voeren.

Enkele diepgaander kanttekeningen zijn echter ook op hun plaats. Het doorzettingsvermogen dat van de lezer geëist wordt heb ik al genoemd, hetgeen overigens op zich geen bezwaar hoeft te zijn. Meermalen stipt Wielenga evenwel kwesties aan met de toevoeging dat een nadere bespreking hiervan, helaas, buiten het bestek van zijn proefschrift valt. Als het aan hem had gelegen was West-Duitsland: partner uit noodzaak dus nóg omvangrijker geworden. Gegeven echter de duidelijke lijn die hij in de Nederlands-Westduitse betrekkingen constateert, is de vraag gerechtvaardigd of een soberder en derhalve kortere, presentatie niet mogelijk - en wellicht wenselijk - was geweest. In dat geval was dan de hoop die W.L. Brugsma in zijn voorwoord uitspreekt, namelijk dat niet alleen historici, politici, politicologen en journalisten maar ook het bedrijfsleven kennis zal nemen van Wielenga's studie, geen ijdele hoop geweest.

Westerse Unie

Een tweede kanttekening betreft de door Wielenga aan zichzelf opgelegde beperkingen in zijn onderzoek. Terwijl de beperking tot de Nederlands-Westduitse (onder weglating van de Nederlands-Oostduitse) betrekkingen zeker verdedigbaar is, geldt dat in veel mindere mate voor het buiten beschouwing laten van de Nederlandse en Westduitse positie in de Europese samenwerking (hetgeen tijdens de promotie ook al tot een kritische opmerking leidde). Juist omdat de voornaamste drijfveer achter deze nauwere samenwerking in de onderzochte periode de inkapseling van de jonge Westduitse staat in de Westerse wereld was (overeenkomstig het centrale beleidsdoel van de Nederlandse regering), is deze omissie slecht verdedigbaar.

Een punt dat hiermee verband houdt is dat Wielenga niet op systematische wijze aandacht schenkt aan de gevolgen van het toetreden tot internationale bondgenootschappen voor het Nederlandse buitenlandse beleid. Vanaf maart 1948 maakte Nederland bijvoorbeeld deel uit van de Westerse Unie, maar het effect van de beleidsafstemming die er binnen de Consultatieve Raad van de Westerse Unie plaatsvond en vooral de beperkingen die dit opleverde voor het Nederlandse beleid ten aanzien van Duitsland komt niet aan de orde. De (toegankelijke) archieven van de Westerse Unie zouden hiervoor de aangewezen bron zijn geweest.

Dat neemt niet weg, en dient daarom nogmaals benadrukt te worden, dat West-Duitsland: partner uit noodzaak een belangrijke studie is. Het zal ongetwijfeld in de toekomst door velen gebruikt worden als naslagwerk voor de naoorlogse Nederlandse buitenlandse politiek, achtergrond bij eigen studies of inspiratiebron voor nieuw onderzoek. Wat kan een promovendus zich, afgezien natuurlijk van hoge verkoopcijfers, nog meer wensen?

■