Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

Verstekelingen op de ark van Noach
Julian Barnes blijft hangen in de intertekstualiteit

A History of the World in 10½ Chapters door Julian Barnes Uitgever Jonathan Cape, 309 p. Importeur Consul Books, f 54,75

Anthony Paul

Het nieuwe boek van Julian Barnes is een losjes verbonden bespiegeling over een aantal grote thema's. Het is een uiterst vernuftig werkstuk dat overloopt van oorspronkelijkheid; tegelijkertijd is het zeer sterk een boek van zijn tijd, vooral door zijn extreme bewustzijn van andere literatuur en het zou gemakkelijk zijn het buitengewoon onoorspronkelijk te laten klinken. Aldus: A History of the World in 10½ Chapters is net als Einstein's Monsters van Martin Amis uit 1987 een verzameling verhalen rond gemeenschappelijke thema's waarin veelvuldig een wijsgerige of essayistische toon wordt aangeslagen. Het boek van Amis was een uiting van zorg over kernwapens en over het algeheel verval van de beschaving; Barnes behandelt de grotere zaken: liefde, kunst, geschiedenis, mens en dier. Binnen zijn bewonderenswaardig ambitieuze opzet is zelfs de nucleaire catastrofe maar een voorbeeld van dat waarover hij het heeft. Net als God Knows (1986) van Joseph Heller is Barnes' eerste hoofdstuk een humoristische navertelling van bijbelse stof: het verhaal van Noach uit het gezichtspunt van een houtworm die zich met zijn gezin op de ark heeft verstopt als verstekeling. Dat klinkt als een aardig idee en dat ís het ook, maar aan het eind bekruipt je de gedachte dat het misschien een nog beter idee zou zijn maar eens een tijdje op te houden met die populaire bijbelherschrijvingen. Net als Hellers Picture This gaat A History... uiteraard in op de geschiedenis en hoe die wordt geschreven en net als Picture This heeft het boek van Barnes iets wat romans maar zelden hebben: een wetenschappelijke en feitelijke bronvermelding. Het verhaal van Jonas brengt Barnes op duistere gedachten, net als destijds gebeurde bij Paul Auster in The Invention of Solitude (1982). Et cetera. Intertekstualiteit heet dat.

Julian Barnes
bert nienhuis

Barnes' eigen Flaubert's Parrot was een vernuftige mengeling van feit en verzinsel, roman en essay, die stilstond bij en een demonstratie gaf van de wijze waarop mensen begerig en dwangmatig verbanden zoeken, zin geven aan de oneindige maalstroom van gebeurtenissen en verschijnselen en zelfs aan de oude troep uit het verleden. A History... houdt zich bezig met dezelfde materie, maar ambitieuzer en over het geheel genomen minder geslaagd, al bevat het prachtige momenten.

Verbindende lijnen, speels en ernstig, zijn er volop. De houtworm vertelt ops ‘stel je niet iets voor als een Middellandse Zee-cruise’ en in het tweede hoofdstuk is dat nu juist wat van ons gevraagd wordt: een cruise die wreed wordt verstoord door verstekelingen die moordzuchtige terroristen blijken. Hoofdstuk drie slaat vanuit de ark van Noach een andere richting in en is een stukje pseudo-geschiedschrijving, een parodie op een van die dierenprocessen die in de late middeleeuwen daadwerkelijk hebben plaatsgevonden en waarbij theologen en geleerden ernstig en diepzinnig in debat gingen over de status en verantwoordelijkheden van dieren, de ondoorgrondelijke wegen van hun Schepper, de grenzen van het menselijk gezag over andere schepselen. In Barnes' vermakelijke voorbeeld heeft een houtwormkolonie de troon van een bisschop gesaboteerd, waardoor de man is gevallen, zijn hoofd heeft gestoten en in een toestand van zwakzinnigheid is beland. De bestioles worden in de ban gedaan en verjaagd; maar het slot van het verslag ontbreekt, want het perkament is aangevreten door andere bestioles...

Soepzootje

Een ander hoofdstuk gaat over een vrouw die ofwel gevlucht is voor een kernoorlog, ofwel een zenuwpatiënt is op de loop voor de geschiedenis in het algemeen. Weer een ander is een zorgvuldig onderbouwd feitelijk verslag van de rampzalige reis van de Medusa en van Géricaults befaamde schilderij Het vlot van de Medusa (waarvan we een buitengewoon lelijke reproduktie krijgen voorgeschoteld); Barnes behandelt het hele vraagstuk hoe catastrofe tot kunst kan worden.

Het ‘halve hoofdstuk’ is een geestig essay over de liefde, dat onder meer ingaat op Audens regel ‘We moeten elkaar liefhebben of sterven’, later door de dichter gewijzigd in ‘We moeten elkaar liefhebben én sterven’; een bespiegeling over een ontleed ossehart; vergelijking daarvan met mensenhersenen. De schrijver peinst over de functie van de liefde en komt tot de conclusie dat die er niet is, alhoewel ‘de geschiedenis van de wereld (...) zonder de liefde belachelijk is’. ‘Liefde en waarheid, dat is de essentiële schakel (...) we moeten erin geloven, anders zijn we verloren.’ Objectief gesproken is het leidende beginsel van de wereld entropie, hetgeen in klare taal wil zeggen: ‘het is een soepzootje’; maar naast de liefde hebben we nog de vertelling: ‘Geschiedenis is niet dat wat er is gebeurd. Geschiedenis is alleen dat wat historici ons vertellen.’ Dat is geen tirannieke massale hersenspoeling, maar een proces waarbij we allemaal betrokken zijn. Zoals de auteur bedenkt bij monde van zijn personage dat de kernramp overleeft: ‘Verdichting. Je behoudt een aantal ware feiten en spint daar een nieuw verhaal omheen.’ Geschiedenis, verdichting, kunst: verschillende namen voor iets wat in wezen hetzelfde proces is.

Andere hoofdstukken bewegen zich, rusteloos en kwistig, van de Titanic via Jonas naar de uitroeiing van de joden. Een verhaal van een Victoriaanse vrouw die naar de Ararat gaat om een stuk van de ark te zoeken, wordt even later gevolgd door een verhaal over een fundamentalistische astronaut die hetzelfde spoor volgt en bij het vinden van haar botten denkt dat hij die van Noach heeft gevonden. Net als de liefde brengt het geloof mensen soms tot rare houdingen en misschien zijn beide wel even essentiële mutaties van onze rare soort.

Dank zij haar omhelzing van de Catastrofe ‘bevrijdt, vergroot, verklaart’ de kunst, zo concludeert de schrijver. Gemeten naar die maatstaven is zijn eigen boek niet echt kunst: het mist de compositorische eenheid, om nog te zwijgen van de doelgerichte overtuiging, van het schilderij van Géricault. Het gevoel waarmee je achterblijft is niet zozeer vergroting als wel een prikkeling tot weifelende en boeiende gedachten, fantasierijke bespiegeling. De creatieve mengeling van gedachten en verbeelding wordt door de alchemie der kunst niet echt omgezet in iets groters dan de som der delen. Maar verscheidene delen zijn voortreffelijk.

■