Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

De definitieve verzakelijking van de Nederlandse politiek
Christen-democraten, socialisten, liberalen en de ontideologisering

De ideologische driehoek door J.W. de Beus, J.A.A. van Doorn en Percy B. Lehning Uitgever Boom, 238 p., f 28,50

Paul Kalma

‘Alles samenvattend kunnen wij vaststellen dat de Nederlandse confessionelen erin geslaagd zijn, ondanks een proces van sterke secularisering, hun afglijden te stuiten en hun nog altijd promimente politieke positie te consolideren. Het CDA en verwante maatschappelijke organisaties kunnen zich verder in technocratische richting ontwikkelen of een ideologische herprofilering meemaken, het een noch het ander zal hun positie in het midden van het politieke spectrum aantasten.’

Zo besluit de socioloog J.A.A. van Doorn een van de hoofdstukken van De ideologische driehoek, een vlak voor de verkiezingen verschenen bundel over de ‘Nederlandse politiek in historisch perspectief’. De verkiezingsuitslag en de kabinetsformatie zijn er om de juistheid van Van Doorns uitspraak te bevestigen. Maar het is een wel erg algemene uitspraak, die te veel te raden laat over omvang en aard van de inderdaad niet geringe machtspositie van confessionele organisaties in ons land. Wie dieper graaft gaat onvermijdelijk afdingen op de bruikbaarheid van de metafoor waaraan Van Doorn cum suis de bundel hebben opgehangen: die van de ‘onverbrekelijke ideologische driehoek’ van confessionele, socialistische en liberale tradities, die de Nederlandse politiek domineert.

De bundel (een gedeeltelijke en vernieuwde heruitgave van De interventiestaat uit 1984) bestaat uit vier artikelen. De inleidende beschouwing van Van Doorn plaatst de Nederlandse politieke cultuur in een historisch perspectief, gevolgd door politicoloog J.W. de Beus' bijdrage over het liberalisme en Van Doorns al aangehaalde betoog over de confessionelen. Het laatste artikel van politicoloog Percy Lehning behandelt de SDAP en de PvdA.

De schrijvers ondernemen een loffelijke poging om niet in een traditionele ideeëngeschiedenis in drievoud te blijven steken en de wisselwerking tussen stromingen onderling en de invloed van economische en culturele ontwikkelingen zichtbaar te maken. Lehnings betoog is daarin nog het meest traditioneel. Hij schetst de veranderingen in het denken in de SDAP en de PvdA over de gewenste sociaal-economische orde - van socialisatie van de produktiemiddelen, via een vorm van corporatieve economische planning, naar Drees' pragmatische verzorgingsstaat-socialisme. De PvdA kon moeilijk anders, zo luidt zijn conclusie. ‘Wat anderen dan de socialisten niet wilden, gebeurde niet, wat anderen ook wilden gebeurde wel.’ Met het huidige realisme in de PvdA heeft Lehning overigens weinig op. Hij bepleit onder andere voor bezinning op de vraag naar de ‘leidende beginselen’ van de PvdA.

Tekening Siegfried Woldhek

De Beus gaat verder en probeert in een interessant, zij het wat overladen artikel de beginselen van het liberalisme te omschrijven en de maatschappelijke worteling van de Nederlandse liberalen (of liever: het gebrek daaraan) te verklaren. Hij onderscheidt een drietal cruciale ‘momenten’ in de geschiedenis van het Nederlandse liberalisme. Het eerste is het ‘thorbeckiaanse moment’: de vormgeving van de liberale rechtsstaat. Daarna volgt het ‘moment-Cort van der Linden’, genoemd naarde sociaal-liberaal en minister-president (1913-1918) die een van de drijvende krachten was achter het wetgevings-activisme op sociaal gebied in het begin van deze eeuw. Beide momenten vallen in de periode van ongeveer zeventig jaar(!) waarin de liberalen de Nederlandse politiek grotendeels hebben beheerst.

Wiegeliaans moment

De daaropvolgende periode (1918-1959) omschrijft De Beus als een periode van ‘neergang en consolidatie’. Na 1959 is er sprake van herstel en, onder het leiderschap van Wiegel en later van Nijpels, van electorale bloei. Hier situeert hij het derde, ‘wiegeliaanse’ moment, gekenmerkt door een zeker populisme en het bespelen van anti-overheidssentimenten. Hij wijst er overigens op dat de VVD zich daarbij verre houdt van het harde nieuwrechtse gedachtengoed. Zo blijft men een verband leggen tussen economische en morele vrijheden, terwijl Nieuw Rechts de vrije markt koppelt aan ‘een morele discipline die desnoods door een sterke staat wordt opgelegd’. De Beus ziet in de eerste helft van de jaren tachtig de groei van het liberalisme stagneren, wanneer het CDA zich in sociaal-economisch opzicht uitgesproken liberaal gaat opstellen.

Daarmee belanden we bij het CDA en Van Doorns visie daarop. In zijn inleidend hoofdstuk over de Nederlandse politieke traditie stelt Van Doorn vast dat Holland al vroeg ‘modern’ was. Rond 1600 ontstond een jonge, zelfstandige Nederlandse natie, met een eigen taal en cultuur en een eigen staatkundig bestel. Voor revolutie, zeker van buitenaf, is men hier altijd ongevoelig gebleven. Traditionalisme en een tolerantie met ‘calculatieve’ en soms ‘repressieve’ trekken voerden lange tijd de boventoon. Van Doorn ziet die tolerantie vooral als een bestuurstechniek, die in de verzuiling een monumentale belichaming heeft gekregen.

Twee ontwikkelingen gaan vanaf het midden van de negentiende eeuw het politiek gezicht van ons land bepalen. Katholieken en protestanten, tot dan toe verklaarde vijanden, vinden elkaar in wat ‘de coalitie’ zal gaan heten, ‘het meest succesvolle bondgenootschap uit onze politieke geschiedenis’. En ten tweede lijdt de vertraging waarmee in ons land de industrialisering plaatsvindt ertoe dat deze zich ‘onder moderner politieke en sociale condities (voltrekt) dan in andere, vroeg geïndustrialiseerde landen’. Relatief vroeg ontstaat er een welwillend christen-sociaal en radicaal-liberaal klimaat waarin overheidsbemoeienis met de sociale kwestie kan gedijen.

Organisme

Tegen de achtergrond van deze politieke cultuur van voorzichtigheid en kleine stappen plaatst Van Doorn het ‘organicisme’ van alle belangrijke politieke ideologieën in ons land. De maatschappij is niet zozeer ‘maakbaar’, maar ontwikkelt zich als een organisme dat geleidelijk groeit. Dit denkbeeld wordt door het confessionele ‘corporatisme’ het meest serieus genomen, maar klinkt ook door in het liberalisme (Thorbecke, Quack, Treub) en in het socialisme (al sinds Troelstra's pleidooi voor ‘nieuwe organen’). Wie verwacht dat Van Doorn deze organicistische traditie vervolgens op het huidige politieke debat in ons land betrekt, komt bedrogen uit. Nogal onverwachts constateert hij aan het eind van zijn artikel dat zich de afgelopen vijfentwintig jaar in de Nederlandse politiek een ‘fundamentele verschuiving’ heeft voorgedaan. Met de instorting van het zuilenstelsel is de politiek verregaand verzakelijkt. En hij voorspelt dat deze verzakelijking van het politieke bedrijf ‘zal voortgaan en in ieder geval niet meer ongedaan is te maken’.

Voor die stelling is best wat te zeggen, maar zij doet wat vreemd aan achterin een inleiding tot een boek dat De ideologische driehoek heet. Wat moeten we nog met zo'n driehoek in een verzakelijkt politiek klimaat? Die vraag blijft hangen bij lezing van Van Doorns andere artikel. Daarin komt hij tot de conclusie dat de confessionelen niet alleen het interbellum in politiek en maatschappelijk opzicht hebben beheerst, zoals algemeen wordt erkend, maar ook na de Tweede Wereldoorlog voortdurend aan het langste eind hebben getrokken. De periode 1945-1960 noemt Van Doorn zelfs de tijd van het ‘roomse triomfalisme’. De ontzuiling die sindsdien heeft plaatsgevonden, heeft de machtspositie van de confessionelen weliswaar aangetast, maar niet werkelijk ondergraven. Zij leidde tot een herdefiniëring en hergroepering van confessionele belangen. ‘Hergroepering, waar instellingen en organisaties van uiteenlopende levensbeschouwelijke kleur een interconfessioneel verbond sloten waarin hun eigenheid dan wel oploste maar waarmee het algemeen confessioneel belang niettemin bleef gediend.’ Waarna hij afsluit met de al geciteerde conclusie dat het CDA en verwante organisaties, of ze nu herideologiseren of niet, hun sterke middenpositie in de politiek zullen behouden.

Ontideologisering

Dat Van Doorn de mogelijkheid van herideologisering van het CDA openlaat is merkwaardig, gezien de stelligheid waarmee hij in de inleiding de definitieve verzakelijking van de Nederlandse politiek proclameert. Belangrijker lijkt me dat hij hier een kans mist: verband te leggen tussen de consolidatie van de confessionele machtsposities en het proces van ontideologisering - juist in confessionele kring. Bij dat laatste denk ik bijvoorbeeld aan de grote soepelheid waarmee bijzondere scholen en universiteiten, uit lijfsbehoud, met hun identiteit zijn gaan omspringen (niet ten opzichte van andere bijzondere instellingen, maar van de gewone onderwijsconsument). Maar het geldt helemaal voor de partijen, nu verenigd in het CDA, die, na het mislukken van Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie en bezitsspreiding in de jaren vijftig, op sociaal-economisch gebied nauwelijks nog een eigen ideologisch gezicht hebben en die ook op cultureel gebied terrein na terrein moeten prijsgeven - met de commerciële televisie als meest recente voorbeeld.

Macht hebben de confessionelen in Nederland zeker nog. Maar het is langzamerhand meer de macht van een lege huls. Wat erin gestopt wordt - daarop hebben ze, pragmatische bestuurders als ze zijn, grotendeels de greep verloren. Of, om in de beeldspraak van Van Doorn te blijven: de top van de ideologische driehoek is ingezakt en deze nadert nu de vorm van een rechte lijn, waarop het CDA - afhankelijk van het economische en politieke klimaat - heen en weer schuift tussen een bedachtzaam liberalisme en een al even genuanceerd socialisme. Ik denk dat zo'n beeld meer recht doet aan ontwikkelingen (ook de meest recente) in ons politiek en maatschappelijk bestel dan Van Doorns algemene stelling over de hergroepering van de confessionelen. Lubbers' glansrol in zijn twee kabinetten (en de onbekookte reactie daarop van de VVD) mag, om een voorbeeld te noemen, niet doen vergeten dat ze een sterk liberaal stempel droegen. Thans lijkt, om verschillende redenen, de tijd rijp voor een centrum-linkse koers.

Re-ideologisering van het CDA, in de vorm van een werkelijk offensief tegen consumentisme. zedenverwildering en de verzorgingsstaat, lijkt in die omstandigheden uitgesloten. Het zou die partij uit het centrum (van de macht) doen verdwijnen. Daar blijft ze dus, geïnspireerd (maar niet gestuurd) door een curieuze mengeling van management- en christelijk-sociaal denken; en passant een groep kiezers pacificerend die anders wellicht voor een neoconservatieve politiek te vinden zou zijn. Dat is, bij alle onvrede over het taaie ongerief van confessionele-macht, een hele geruststelling ■