Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

Aanzienlijke huizen, grafstenen en sjoeltjes
Een cultuurhistorische gids van Joods Nederland

Joods Nederland Een cultuurhistorische gids door Jan Stoutenbeek en Paul Vigiveno Uitgever Querido, f 59,50

Selma Leydesdorff

In 1974 verscheen het veel gelezen en veel gekochte Memorboek van wijlen Max Gans. Daarin schetste hij in vogelvlucht een nostalgisch en romantisch beeld van de geschiedenis van joden in Nederland. Het boek was prachtig geïllustreerd met talloze foto's, en stond vol portretten en gezichten van mensen. Het was de uiting van het geschiedbeeld van een bevlogen en religieuze geleerde, die zijn leven lang gegevens en foto's over een verleden dat hem dierbaar was heeft verzameld. Daardoor ontstond een informatief boek, waarin nergens ook maar enige objectiviteit wordt gepretendeerd. Het is, zoals de meeste van dergelijke boeken, daarom de moeite waard. Geschiedschrijving is niet de weergave van een verzameling feiten. Het streven naar een fictieve objectiviteit is een verouderd concept, en daardoor is de meest fascinerende geschiedschrijving altijd geschreven door auteurs die geen geheim maken van hun stellingname.

In de cultuurhistorische gids voor joods Nederland van Jan Stoutenbeek en Paul Vigiveno is zo'n stellingname ook aanwezig. Het boek beoogt een beeld te geven van de zichtbare resten van het vermoorde joodse leven. Het is een documentaire die aansluit bij het enthousiasme voor dat verleden dat in joodse en niet - joodse kring aan het groeien is. De inventarisatie van deze sporen van het verleden wordt sinds een aantal jaren gedaan vanuit het Joods Historisch Museum in Amsterdam. Het gaat om kleine sjoeltjes, die nu wasserij zijn, om grafstenen die scheef zijn gezakt, om straten en hun gevels en om huizen en panden waarin gerenommeerde joodse zakenlieden hun handel dreven.

Het Hirsch-gebouw aan het Leidseplein

Het Nederlandse jodendom kent niet, zoals de katholieke religie, een grote geschiedenis van schilder - en beeldhouwkunst, en ook de geïnventariseerde plaatsen zijn, behalve in grote gemeenschappen als Amsterdam en Den Haag, vaak bescheiden gebouwen. Ze verwijzen naar wat in het jodendom belangrijker werd gevonden dan uiterlijke praal: het geschreven woord, dat uitleg geeft aan de gehoorzaamheid aan de bedoelingen van de Allerhoogste.

Uit de inleiding, waarin de geschiedenis van joden in Nederland wordt behandeld, blijkt weer eens dat de Republiek en het latere Koninkrijk enclaves van tolerantie waren in een tijd, waarin het gewoon was de joden regelmatig in groten getale te vervolgen of uit te moorden. Maar die tolerantie is tegelijkertijd tot een mythe geworden. Het viel mij weer eens op dat dit overbekende feit nooit degelijk onderzocht is. Een verklaring voor die tolerantie zou kunnen worden gezocht in de opstand tegen Spanje en de strijd tegen het katholicisme, in de dominantie van het mercantilisme en in het ontbreken van een absoluut of centraal gezag. Wat maakte dat joden hier niet bijeengedreven in een ghetto woonden, maar wijd en zijd verspreid door het land? We weten het niet. Van hen koos het merendeel uiteindelijk voor Amsterdam, waar een steeds verder verpauperend proletariaat samengeperst werd in een aantal straten. Maar ook die stegen en sloppen waren geen ghetto, en niets belemmerde wie het kon betalen te verhuizen naar aangrenzende straten, die niet te ver weg waren van het joodse leven.

Emancipatie

De grootste verandering in de geschiedenis was de emancipatie van 1796, als gevolg waarvan de joden voortaan onder de burgerlijke wetgeving kwamen te vallen en de autonomie van de joodse gemeenschap werd opgeheven. Het verschafte hen toegang tot de ‘Nederlandse’ samenleving, en maakte formeel een einde aan hun achterstelling. Feitelijke emancipatie was er nog lang niet. Wel drongen joden geleidelijk door tot meer sectoren van de samenleving, maar er bleven bijvoorbeeld altijd beroepen en verenigingen bestaan, waar geen joden te vinden waren of waarin ze niet werden toegelaten. Velen van hen werkten als handelaar, of hadden kleine winkeltjes. Dat joodse leven diep in de provincie is door menig auteur beschreven in al haar benepenheid, armoede en geborneerdheid. In haar novelle Uitdrijving beschreef Carry van Bruggen hoe de vijandigheid van de omgeving die benepenheid versterkte.

Poort van het Menko-bedrijf in Enschedé

Borstbeeld van Herman Heijermans tussen de struiken van het Leidsebosje

Daarnaast bestond er in de grote steden een omvangrijke arbeidersklasse en een lompenproletariaat dat met kleine handeltjes en door venten van de ene dag in de andere leefde. De diamantbewerkers zijn de bekendste stedelijke joden, omdat zij aan de wieg stonden van de Nederlandse vakbeweging. Deze diamantbewerkers en de georganiseerde joodse arbeiders waren met een aantal joden uit de elite nog het meest opgenomen in de Nederlandse samenleving. De integratie van de diamantbewerkers ging zelfs zo ver dat aangenomen wordt dat de vroege socialistische beweging in Nederland sterk door hen, en daardoor sterk door joden beïnvloed werd. Maar verder werd er toch ook gek tegen joden aangekeken. Vooroordeel valt niet weg door een bevolkingsgroep te emanciperen.

Dat de joden niet altijd welkom waren en dat ze ook vijandig bejegend werden, is met de grote tolerantie van de Nederlandse samenleving en haar voorgangers, één van de uitgangspunten van deze encyclopedie. De mythe van tolerantie en gastvrijheid wordt geattaqueerd. Het klinkt door in kleine bijzinnetjes, waarin partij wordt getrokken voor de vreemdeling. Bijvoorbeeld in de volgende opmerking: ‘De maatregelen van de bezetter werden vrijwel zonder protest uitgevoerd door de Nederlandse overheidsinstanties. Het Gemeentelijk Vervoerbedrijf in Amsterdam bracht duizenden joden per tram naar het station (...) Zelfs toen de joodse ziekenhuizen, bejaardenoorden en zwakzinigeninrichtingen werden leeggehaald deed men zijn werk (...) Ook de Joodse Raad deed zijn werk zonder noemenswaardig verzet.’ De februaristaking wordt wel genoemd, maar toch ontstaat hier een nogal ongenuanceerde visie: openlijk grootscheeps protest als van scholieren in Amsterdam of aan de Universiteit van Leiden was uitzondering, dat is zeker waar, maar zo ongenuanceerd als de situatie hier wordt voorgesteld was ze toch weer niet. Wat te denken van al die joden die niet verschenen toen ze werden opgeroepen voor ‘arbeidsdienst’, en wat te denken van de niet-joodse mannen die onderdoken. Wat te denken van het feit dat in Twente zoveel meer joden gered zijn dan in de rest van Nederland, waar het percentage vermoorden inderdaad hoger ligt dan in de rest van West-Europa?

De auteurs hebben zichtbare resten als monument willen laten zien, en in die opzet ligt een volgende vertekening van het boek. Door de tocht langs de handelshuizen, waarvan de families uitvoerig worden behandeld, krijgen de welgestelden een gezicht. De anderen zijn slagers, worden benoemd als ‘veel joden’, kortom de massa gaat anoniem als massa ten onder. Ik had ook graag iets geweten over een onbekend gezin in de buurten waar veel joden woonden. In deze voorstelling wordt het joodse leven bepaald door de rijken met hun huizen en door de godsdienstige symbolen. Met als uitzondering natuurlijk het gebouw van de diamantbewerkersbond (de ANDB), maar die was ook rijk.

Bij het maken van een naslagwerk moet men kiezen; de auteurs zijn er toch in geslaagd er ontroering in te brengen door de liefde en zorg waarmee het gemaakt is. Het is een uniek boek. Maar al bij het begin, wanneer terecht veel aandacht wordt besteed aan het joodse museum, moest ik denken aan de mensen in de synagoges, waaruit het gebouw van het museum is samengesteld. Iets ontbrak. Ik heb het boek vergeleken met de beschrijving van het Scheunenviertel, de joodse wijk van Berlijn, die een paar jaar geleden door Elke Geisel is gemaakt. Daarin duiken door de mist van gedichten minder aanzienlijke huizen op, maar wel begin je langzaam de geuren op te snuiven van de niertjes, die in knoflook en foelie op het fornuis staan te sudderen. In dit naslagwerk van Stoutenbeek en Vigiveno kwam ik wel de Amsterdamse standwerker Kokadorus tegen, maar zijn geschreeuw klonk in de tekst niet door. In het Memorboek is het destijds Gans wel gelukt ook de minder bekende mensen een gezicht te geven; misschien ligt het aan de aard van het werk, dat het hier niet kon. Maar ik ben daar niet zeker van, zeker niet wanneer men ervan uitgaat dat ook deze ‘opsomming’ emotioneel en politiek gekleurd is.

■