Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Van Maugham naar Willie-van sarcast naar aardige man
Een nieuwe biografie over W. Somerset Maugham

Willie The Life of W. Somerset Maugham door Robert Calder Uitgever Heinemann, 429 p., f 65,50 Importeur Nilsson & Lamm

R. Ferdinandusse

William Somerset Maugham verliet, als 't even kon, ieder jaar zijn villa aan de Rivièra om in herfstig Londen deel te nemen aan het intellectuele leven. Hij stotterde vreselijk maar de ware cultuur is een goed gesprek en hij zat dus vaak aan tafel met bekende kanonnen als J.B. Priestley, Churchill, Laurence Olivier, David Niven, Noël Coward, Victor Gollanz en anderen. Op een avond in 1956 was de tweeëntachtigjarige Maugham eregast op een diner dat werd gegeven door Ann Fleming (de vrouw van Ian). De conversatie sprankelde de kant van de literatuur op en op een gegeven moment betoogde Angus Wilson dat Evelyn Waugh zonder enige twijfel de grootste levende Engelse schrijver was. Maughams gezicht betrok en daarom begon gastvrouw Fleming onder tafel heftig tegen de schenen van Angus Wilson te trappen, die daarna in de richting van de ook wat dove Maugham schreeuwde: ‘Let wel, de beste schrijver onder de zestig. Onder de zestig!’

Die gezonde ijdelheid verhinderde niet dat Somerset Maugham het volgende najaar aan zijn vele vrienden een brief schreef waarin hij meedeelde dat in zijn testament stond dat geen enkele brief die hij ooit schreef gepubliceerd zou mogen worden. Daarom verzocht hij zijn vrienden ook ze te verbranden. Die oproep werd in vele kranten overgenomen en enkele journalisten schreven erbij dat Maugham zich weer eens een slimme vos had getoond: zijn brieven zouden nu nog belangrijker worden, iedereen die er een paar in bezit had zou nu wel uitkijken om ze te verbranden.

Maar de schrijver was heel serieus. Hij was zijn hele leven bezig geweest een (niet geheel volledig) beeld van de schrijver W. Somerset Maugham op te bouwen en wilde dat na zijn dood niet door onbevoegden laten afbreken. Hij vernietigde zelf veel materiaal (hele ‘vreugdevuren’) en bestreed iedereen die werkte aan iets dat ook maar in de verte op een biografie leek. Het gevolg was uiteraard dat nog voor zijn dood een vloedgolf van studies en herinneringen losbarstte. In 1980 werd dat allemaal bekroond met het verschijnen van een bijna monumentaal werk: Maugham, geschreven door de Amerikaanse publicist Ted Morgan. Zevenhonderd pagina's, veel feiten, veel nieuwe gegevens en naast de al bekende een zee van nieuwe anekdotes, álles stond erin. Morgan had trouwens geluk gehad: hij legde de eerste versie van zijn boek voor aan Spencer Curtis Brown, toen de executeur van Maughams literaire testament, en die was zo onder de indruk van de research en de koele, niet vooringenomen analyse, dat hij iets opmerkelijks deed. Hij gaf, tegen Maughams nagelaten instructies in. Morgan toestemming de papieren van de dode auteur in te zien (omdat hij een einde wilde maken aan vermoedens en aan roddel, en ook een beetje eerherstel wilde voor Maughams dochter die door haar vader echt unfair is bestreden).

W. Somerset Maugham (rechts) met Alan Searle in hun patio van de ‘Villa Mauresque’

Morgans boek is, juist door zijn onbewogen, niet aflatende opsomming, tamelijk indrukwekkend, al is er over geklaagd dat de hoofdpersoon er zo koud, bitter en berekenend uit te voorschijn kwam. Het leek het laatste woord, maar nu, bijna tien jaar later, is er wéér een biografie, dit keer bijna vierhonderd pagina's. De auteur is een Canadees, Robert Calder, die in 1972 ook al een studie over W.S.M. publiceerde, met daarin aardige biografische ontdekkingen.

Warme loyale man

Calder heeft twee pijlen op zijn boog. Hij wil aantonen dat Morgans beeld niet klopt. Somerset Maugham was juist een warme, geëmotioneerde en loyale man. Daarom heet zijn biografie, als antwoord op het norse Maugham van Morgan, ook Willie, want zo ondertekende de schrijver al de persoonlijke brieven die zijn ware karakter weergaven. Brieven die Calder, voor zover ze in het bezit van de beherende erfgenaam zijn (nu de Royal Literary Fund), níét heeft mogen lezen. Hij geeft in zijn voorwoord ook wel een beetje toe dat het een kwestie van interpretatie is: de lezers moeten zelf maar zeggen of ze de Morgan-Maugham willen of de Calder-Maugham. De feiten en zelfs de anekdotes zijn nu allemaal bekend, het boek doorwerken is ploegen in bestaande voren. Het enige ‘nieuwe’ in Calders relaas, de tweede pijl op zijn boog, is dat hij uitvoerig gesproken heeft met Alan Searle, Maughams metgezel en secretaris na 1945. Searle (hij stierf in 1985) heeft indertijd geweigerd met Morgan te spreken en komt (daardoor, denkt Calder) in een uiterst onsympathieke rol in Maugham voor: hij is de kwade genius achter de rauwe manier waarop Maugham tegen zijn dochter te keer ging, haar probeert te onterven, haar koeioneert en dat allemaal om zelf een flink deel van het fortuin van de schrijver in de wacht te slepen. Dat ligt, volgens Calder, dus allemaal anders, Searle was niet alleen de trouwe vriend, helper en tot slot verpleger, maar hij en Maugham hadden elkaar ontzaglijk lief. Want dát is zijn grootste verwijt aan Ted Morgan: die geeft in zijn boek een vertekend, dus antipathiek beeld van Maughams homoseksualiteit. De nadruk ligt steeds op de lelijke, de wervende kant, terwijl Morgan (opzettelijk) onbelicht zou laten dat Maugham ook trouw, steunend en liefdevol was. Morgans boek staat vol met alle bekende, melodramatische verhalen over Maughams grote liefde, de wat louche, pesterige, zwaar drinkende Gerald Haxton, die naast zijn leven met de schrijver nog een actief liefdesleven met veel her en der opduikende heren had, terwijl de mooie verhouding met Searle, die Haxton als secretaris en metgezel opvolgde, ontbreekt.

Maugham heeft tegen vrienden wel bekend dat hij in het begin van zichzelf dacht voor driekwart hetero te zijn, maar dat hij had leren inzien dat de verhouding juist andersom was. In veel levensverhalen is aangenomen dat zijn ontmoeting, in de Eerste Wereldoorlog, met Haxton hem die vergissing als een nooit te vergeten donderslag duidelijk maakte. Maar Calder probeert (met behulp van Searle) duidelijk te maken dat dat niet klopt: Willie was van jongs af een homo, dat wist hij heel goed en hij leefde er op school al naar. Het was het proces tegen Oscar Wilde in 1895, dat bij hem en zoveel andere Engelse homoseksuelen, er voor zijn leven de schrik injoeg. Zo erg, dat hij ook na zijn dood al die verschrikkelijke onthullingen niet wilde.

Zijn verhoudingen met vrouwen, zijn bijna vernederende pogingen om met de actrice Sue Jones te trouwen, zijn huwelijk met Syrie Bernardo, zijn vaderschap, het zijn allemaal uiterst rationele pogingen geweest om aan het verschrikkelijke (het bij de Engelse burgers, zijn lezers, als homo bekend te staan, de kans te lopen een tweede Oscar Wilde te worden) te ontsnappen. Anders is ook nauwelijks te verklaren waarom Maugham in zijn herinneringen (Looking Back, 1966) zijn ex-echtgenote zo afslacht dat de honden er geen brood van lusten en zijn vrienden zich van hem afkeerden. (Graham Greene: ‘The sick Maugham's senile and scandalous work.’)

Vernuft

W. Somerset Maugham verdiende bijzonder veel geld, maar hij werkte er ook hard voor: elke ochtend schreef hij, weer of geen weer, bezoek of geen bezoek. (Toen hij, oud, hij kon zijn schrijfhand haast niet meer gebruiken, ermee moest ophouden jammerde hij weken achtereen: wat moet ik nu met mijn ochtenden?) Maugham was een ambachtsman, die exact aanvoelde welk soort romans in de mode was, die precies wist welke toneelstukken publiek zouden trekken en die vervolgens aan de vraag voldeed. Hij had notitieboeken vol materiaal, bij zijn vele reizen over de aardkloot was het Haxton, die, drinkend en makkelijk pratend, voor hem het ene gegeven na het andere opdook. Calder analyseert dat werk, en komt in veel gevallen, vooral in de schitterende verhalen, tot de conclusie dat het gebaseerd is op homoseksuele gegevens, door Maugham met veel vernuft omgewerkt tot ‘normale’ intriges. Het konden dus eigenlijk nooit meesterwerken worden, hoe hard de meester ook schreef en vertelde, er was al te veel aan gesleuteld om nog recht uit het hart te kunnen komen. Wie het werk van Maugham zo leest, kan Calder moeilijk ongelijk geven.

Minder overtuigend is Calder in zijn pogingen om Maughams reputatie van meedogenloze sarcast te verzachten. Een van de bekendste anekdotes als bron voor deze reputatie is het voorval uit 1940. Maugham loopt zijn exvrouw Syrie in Londen tegen het lijf. Zij wil op reis, maar is doodsbang voor een Duitse torpedo: wat moet ze doen als haar schip geraakt is? Maugham heeft maar één advies: slikken. (‘Swallow, Syrie, just sw-swallow.’) De vrouw barstte prompt in snikken uit. Dat, legt Calder uit, was in het geheel niet wreed bedoeld. Maugham was zojuist met een vrachtvaarder in Engeland aangekomen en een (medisch gevormde) vriend had hem gezegd dat als dát schip zou zinken, de beste methode om pijnloos te verdrinken het direct openen van de mond was, ‘dan liep het water in je lijf en je was in korte tijd bewusteloos’. Het was, zegt Calder, dus juist een verstandig advies. Zo gaat ook het verhaal dat Maugham in 1955 op een avond hoorde dat zijn ex-vrouw dood was terwijl hij zijn onafscheidelijk bridge speelde. Onmiddellijk begon de oude schrijver met zijn vingers op de rand van de tafel te drummen onder het zingen van: ‘Geen álimentátie meer, pom pom, pom pom, geen álimentátie meer.’ Gelogen, schrijft Calder, hij vernam het op een ochtend per telegram.

Maugham en Syrie vlak voor hun scheiding in 1929

Als Virginia Woolf schrijft dat ze Maugham heeft ontmoet, slecht geschoren, ‘met kleine fretteoogjes, een blik van smart en kwaadaardigheid en gemeenheid en wantrouwen’, dan zegt Calder dat hij net een ongeluk had gehad en herstellende was en juist heel aardig was voor zijn omgeving. Als Dorothy Parker schrijft dat ze Maugham ‘een verschrikkelijk vervelend oud wijf vond’ dat alleen maar jongens om zich heen had en drie weken bridge wou spelen, dan zegt Calder dat ze er later wel anders over dacht.

Dat Maugham op zijn oude dag een gestoorde gek werd kan hij niet tegenspreken. Cecil Beaton, de fotograaf, was erbij dat Searle in de tuin een steen naar een passerende slak (sic!) gooide. Maugham werd kwaad, eiste van Searle dat hij ophield en het gevolg was dat Searle met een bijna onherkenbaar verwond gezicht in het ziekenhuis belandde. Beaton, schrijft Calder, had volgens Searle sterk overdreven, maar hij kon niet verhelen dat het gebeurd was.

Maugham en Searle lieten zich, al snel na de oorlog, een paar maal behandelen door dr. Niehans, de grote verjonger, die in zijn Zwitserse kliniek in Vevey, zijn cliënten inspoot met cellen uit foetussen van schapen en koeien. (Winston Churchill, een vriend, wou ook, maar de voorwaarde was drie maanden niet drinken en roken en dat vond Churchill een te grote opoffering.) Volgens Maughams eigen arts was het gevaarlijke kwakzalverij (Searle en Maugham moesten twee weken het bed houden om ervan bij te komen), maar Maugham bleef tot op hoge leeftijd fit, op zijn vijfentachtigste dook hij nog met snorkels en zuurstofflessen in de Middellandse Zee en op zijn negentigste had hij nog veel zin in neuken. Toen hadden zijn hersens het al begeven, daar deug-

Vervolg op pagina 12