Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

Een voorman van de zwarte bewustwording
Het getormenteerde leven van Richard Wright

Richard Wright, Daemonic Genius A Portrait Of The Man, A Critical Look At His Work door Margaret Walker Uitgever Warner Books, 428 p. Importeur Van Ditmar, f 56,75
Zoon van Amerika/Native son door Richard Wright Vertaling A.W. Ebbinge-van Nes Uitgever Het Wereldvenster, 349 p., f 34,90

Hans Schoots

De zwarte schrijver Richard Wright werd in 1908 geboren op de plantage Travellers Rest bij Natchez in de Amerikaanse staat Mississippi. Hij groeide op in een arme, kapotte familie. Zijn vader was niet in staat vrouw en kinderen te onderhouden en liet hen in de steek toen Richard een paar jaar oud was. De kinderen zwierven met moeder, grootmoeder en tantes van de ene stad naar de andere. Nadat zijn moeder had gebeden ‘Geef ons heden ons dagelijks brood’ zei Richard eens: ‘But mama, you ain't give us no bread.’ Op zijn zesde werd hij met whiskey dronken gevoerd in de saloons. Toen hij twaalf was had hij nauwelijks een jaar onderwijs genoten. De negerbevolking van Mississippi leefde in een beangstigende wereld van armoede, vernedering en geweld. In zijn autobiografie Black Boy (1945) vertelt Wright hoe hij een vriendje huilend op de stoep vond: zijn broer was door blanken gelyncht. Maar Wright wist de lagere school te voltooien, las alles wat hem in handen kwam en vertrok in 1927 naar Chicago in de hoop daar leefbaarder omstandigheden aan te treffen dan in het racistische zuiden. Hij had toen al enige verhalen geschreven. In Chicago kwam hij in aanraking met de John Reed Club, een schrijversorganisatie opgericht door de communistische partij, die zich vooral ten doel stelde auteurs uit de arbeidersklasse te ontwikkelen. Hier kreeg hij voor het eerst een mogelijkheid zijn werk te publiceren. Wright werd spoedig voorzitter van de club in Chicago en lid van de communistische partij. De John Reed Club was een belangrijke leerschool, maar sommigen van haar leden, zoals Wright en de zwarte auteur Nelson Algren, overtroffen in literair opzicht spoedig hun meesters en ontworstelden zich aan hun dogma's. Reeds in het midden van de jaren dertig werd Wright van ‘trotskisme’ en ‘intellectualisme’ beschuldigd en hij weigerde zich in zijn literaire werk de wet te laten voorschrijven. Zijn baantje bij de posterijen gaf hij op om beroepsschrijver te worden, daartoe in de gelegenheid gesteld door het Federal Writers Project, een onderdeel van Roosevelts New Deal-politiek waardoor ook andere zwarte schrijvers eindelijk tot het publiek konden doordringen.

Richard Wright

Wright met zijn gezin aan tafel in hun huis in Parijs

Aanklacht

Na enige bundels verhalen en novellen publiceerde Wright in 1940 Native Son, een classic uit de zwarte Amerikaanse literatuur, die nu in Nederland is heruitgegeven als Zoon van Amerika. Het is de geschiedenis van Bigger Thomas, die opgroeit in een arme zwarte wijk van Chicago en beseft dat hij ertoe is voorbestemd in de goot van de Amerikaanse samenleving terecht te komen. Angsten en agressie hopen zich in hem op en voor hij het zelf goed en wel in de gaten heeft is hij een gruwelijk moordenaar geworden, ‘een door de Amerikaanse republiek voortgebracht monster’, zoals James Baldwin in een recensie schreef. Wright kon heel wat materiaal ontlenen aan zijn eigen jeugd en via zijn hoofdpersoon wist hij de gedachtenwereld en de gevoelens van vele Amerikaanse zwarten te verwoorden. De auteur laat Biggers ontwikkeling zien als een onvermijdelijk resultaat van maatschappelijke omstandigheden en zijn veroordeling tot de elektrische stoel door een blanke jury is daar de even onvermijdelijke voortzetting van. Native Son is niet alleen een aanklacht, het is ook een spannende misdaadroman, die alleen tegen het einde enigszins ontspoort in lange pleidooien van Biggers advocaat, die nog eens herhaalt wat de oplettende lezer reeds zelf heeft geconcludeerd.

Richard Wright plaatste zich geheel in de naturalistische traditie die gedurende de jaren dertig onder geëngageerde schrijvers in de Verenigde Staten herleefde. Theodore Dreiser was zijn voorbeeld en Wright had ook het werk van de Europese naturalisten grondig bestudeerd. Zijn belangstelling beperkte zich niet tot de literatuur. Hij maakte zich niet alleen het marxisme eigen maar identificeerde zich met de gehele christelijk-joodse culturele traditie. Zijn stellingname als zwarte was vooral politiek, voor de Afro-Amerikaanse cultuur had hij weinig oog. In 1944 nam Wright definitief afscheid van de communistische partij en drie jaar later ging hij in Parijs in vrijwillige ballingschap omdat hij het racisme in de Verenigde Staten niet meer kon verdragen. Hij was bevriend met Sartre en bewoog zich in de existentialistenkringen van de Franse hoofdstad. Door zijn vriendschappen met intellectuelen als Frantz Fanon en Kwame Nkrumah raakte hij betrokken bij de strijd tegen het kolonialisme in Afrika. In zijn laatste boeken deed hij verslag van reizen naar diverse Derde-Wereldlanden en Spanje. De Amerikaanse auteur kwam - mede door deze publikaties - met bepaalde Afrikaanse nationalisten in botsing, want hij liet weten weinig op te hebben met wat men de Afrikaanse identiteit noemde. Wright voelde er niets voor het atheïsme dat hij moeizaam bevochten had op zijn fanatiek religieuze familie in te ruilen voor wat hij zag als primitief bijgeloof. Afrika moest niet teruggrijpen op in zijn ogen achterhaalde sociale structuren, maar zich de verworvenheden van de industriële samenleving toeëigenen. Ondanks zulke meningsverschillen was Wright na de oorlog een der voornaamsten van de internationale beweging voor zwarte bewustwording. Hij stierf in 1960, volgens de acte van overlijden als gevolg van een hartaandoening, volgens velen van zijn vrienden door moord, wellicht in opdracht van een der koloniale machten. Vast staat in ieder geval dat Wright sedert de jaren zestig door diverse Amerikaanse inlichtingendiensten permanent werd gevolgd.

Teleurstellend

Het leven van Richard Wright bevat alle elementen voor een schitterende biografie: een aangrijpende jeugd, de strijd die hij moest voeren om vanuit onmogelijke omstandigheden tot een belangrijk schrijver en invloedrijk intellectueel uit te groeien, zijn positie in de geëngageerde literaire wereld van de jaren dertig en later in Parijs en in de kring van Afrikaanse leiders. In dit licht is Richard Wright, Daemonic Genius van de zwarte schrijfster Margaret Walker op zijn zachtst gezegd teleurstellend. Het boek is opgezet als een biografie, al vermijdt de auteur deze omschrijving. Zij noemt het een ‘ooggetuigenverslag’, hoewel ze niet langer dan ruim een jaar met Wright omging in Chicago en twee jaar met hem correspondeerde, nadat hij naar New York was verhuisd.

Je krijgt het gevoel dat Walkers voornaamste motief voor het schrijven van Daemonic Genius is geweest haar eigen frustraties te ventileren. Er is geen enkele gebeurtenis in Wrights leven die door haar zo uitvoerig wordt behandeld als de ruzie die hij en Walker in 1939 kregen tijdens hun laatste ontmoeting in New York. Een onbelangrijke kwestie, zelfs voor wie álles van Wrights leven wil weten, maar Walker is toen diep gekwetst, hetgeen haar blik op Wright nogal lijkt te hebben vertroebeld. Wellicht was er een teleurgestelde liefde in het spel, maar dit wordt door Walker met nadruk ontkend. De wel tienmaal herhaalde mededeling dat Wright zwarte vrouwen haatte - hij trouwde tweemaal met een blanke vrouw - is uit haar mond niet geloofwaardig en ze tracht nauwelijks feiten aan te voeren die haar bewering kunnen staven.

Daemonic Genius zit trouwens vol herhalingen. Het boek zou met twintig procent kunnen worden ingekort zonder dat dit enige afbreuk zou doen aan de inhoud. De opbouw is chaotisch waardoor het zicht op de chronologie der gebeurtenissen regelmatig zoek raakt. Zo vernemen we pas lang nadat Walker haar ruzie van 1939 uit de doeken heeft gedaan dat Wright al een jaar daarvoor in het huwelijk was getreden, een gegeven dat niet onbelangrijk is voor een juist beeld van de situatie. Van sommige perioden en gebeurtenissen worden we gedetailleerd op de hoogte gesteld, terwijl andere - en soms veel belangrijkere - vrijwel ongenoemd blijven. We lezen een uitvoerig verslag van de Conferentie van Bandoeng, waarbij Wright aanwezig was, inclusief gedeelten uit de redevoeringen van allerhande sprekers, maar wat er zoal gebeurde tijdens Wrights twaalf jaar durende lidmaatschap van de communistische partij blijft onduidelijk.

In de titel van haar boek vat Walker haar voornaamste stelling over Wright samen: het demonische dat in hem broedde, zijn verwrongenheid, woede en agressie waren de basis voor zijn genie. Het is het idee van de getormenteerde kunstenaar die juist door zijn ellende tot grote prestaties wordt gedreven. Walker kan best gelijk hebben en ze geeft ook wel argumenten die er voor pleiten, maar de grote stelligheid waarmee ze algemeenheden over Wright debiteert is omgekeerd evenredig met de kwaliteit van haar feitenrelaas. Ze maakt haar conclusies niet plausibel. Ter inleiding boort de schrijfster bovendien eerdere biografieën van Wright rigoreus de grond in. Constance Webb schreef de eerste en deze werd ook door de kritiek slecht ontvangen, maar Michel Fabres The Unfinished Quest of Richard Wright (1973) is te verkiezen boven Walkers boek. De demon in Margaret Walker doet afbreuk aan het genie van Richard Wright

■