Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
16 september 1989 - nummer 37

Laten we jute zakken aantrekken en as op onze hoofden strooien
De uitzichtloosheid van de affaire Rushdie

Louise Fresco

Het doodvonnis dat de ayatollah Khomeiny op 14 februari 1989 uitsprak over Salman Rushdie geldt als beginpunt van een affaire die model staat voor de steeds scherper wordende tegenstelling tussen de westerse en de islamitische cultuur. Deze tegenstelling, die al eerder in politieke aanvaringen tot uiting was gekomen, werd hiermee verdiept, omdat een van de meest fundamentele waarden van het westerse cultuurgoed in het geding kwam: het vrije woord. Louise Fresco analyseert de gebeurtenissen aan de hand van ‘The International Rushdie File’ en bespreekt het pamflet ‘Sacred Cows’ van Fay Weldon, die de Britse houding van laisser-faire tegenover een multiraciale samenleving aanklaagt en het Westen ter verantwoording roept.

Louise Fresco

Zoals in het bekende Chinese verhaal de draak die door blinden werd betast, door ieder van hen voor een ander dier of voorwerp werd gehouden, zo is er niet één, maar zijn er vele Rushdie-affaires. Maak uw eigen Rushdie-affaire, zou de titel van een toekomstig gezelschapsspelletje kunnen luiden. Iedere actor, iedere partij kan uit de talloze ingrediënten uitzoeken welke het beste bij zijn overtuiging past. Mag ik van u: een gewelddadige demonstratie in Islamabad? Een boekverbranding? Of een petitie van de Amerikaanse schrijversbond? Een verklaring tegen Rushdie van een Franse bisschop?

Uit de vele affaires, de ontelbare, ingewikkeld verbonden draden van het verhaal, doemt allereerst de schrijver op die wegens godslastering door een radicaal-orthodox regime ter dood wordt veroordeeld, en op wiens spoor huurmoordenaars worden gezet aan wie niet alleen een royale wereldlijke beloning in het vooruitzicht is gesteld, maar een nog veel grotere geestelijke genoegdoening. Ook is er het geval van de vrouw van de schrijver die ontdekt dat haar boek niet meer op zijn eigen merites beoordeeld kan worden, maar voor altijd, net als haar hele leven, in de schaduw zal staan van de gebeurtenissen rondom haar echtgenoot. Er is de affaire van de verontwaardigde westerse intellectuelen, al of niet verenigd in de PEN, oprecht ontzet over deze aantasting van de vrijheid van meningsuiting, bezorgd om de onmacht en de macht van het woord. Zeer diep gegriefd zijn de intellectuelen door de lafheid van anderen die zich niet wensen uit te spreken, en ze doen er veel aan om dit in alle toonaarden kenbaar te maken. En in hun kielzog is er de controverse over hen die compromissen nastreven, die van mening zijn dat de vrijheid van meningsuiting herzien moet worden in het licht van de multi-religieuze samenleving. Religieuze gevoelens van alle partijen moeten gerespecteerd worden, desnoods moet de wet daaraan aangepast worden, zeggen zij die geloven te kunnen beoordelen in hoeverre The Satanic Verses godslasterlijk is, zoals bepaalde Britse niet-islamitische parlementsleden die de boekverbrandingen bijwoonden. Zij, en het grote publiek, worden in wisselende mate bijgestaan door de deskundigen, de islamkenners, de antropologen gespecialiseerd in Pakistan en India, en de tot de islam bekeerden, die kunnen uitleggen wat er wel of niet in de Koran staat of in de traditie hoort, en begrip proberen over te dragen voor de complexiteiten van een wereldgodsdienst die miljoenen mensen omvat en niet zo maar over één kam te scheren valt. Dan is er nog de raadselachtige (en tot nu toe ongeschreven) rol van de media in het razendsnel verspreiden van informatie van en aan veelal ongeletterde of in ieder geval niet Engelssprekende groepen over de vermeende aard van Salman Rushdie's boek en van protesten elders. Daarnaast de affaire van de opportunisten, de boekhandelaren en de grootwinkelbedrijven die zich verschuilen achter het belang van hun personeel dat niet in gevaar gebracht mag worden; en degenen voor wie het zakelijk verkeer met Iran niet mag lijden onder kleine politieke strubbelingen. In Nederland hebben we nog de mini-affaire van de valse dreigbrief aan V & D. Verder brengt het verhaal ons mensen zoals Fay Weldon die de affaire Rushdie aangrijpen voor een bezinning op de ziekten die onze westerse maatschappij teisteren: ‘We trekken lessen uit de geschiedenis die we niet zouden moeten trekken. “Dat kunnen we niet doen!” zeggen we, “zie maar wat er de laatste keer gebeurd is.” Maar nu is nooit helemaal hetzelfde als toen.’ Tenslotte is er nog steeds Salman Rushdie zelf, die vanuit zijn schuilplaats uitdagender dan ooit zijn boekbesprekingen de wereld inslingert, schijnbaar de toom van Allah trotserend.

SACRED COWS
door Fay Weldon
Uitgever Chatto & Windus, no. 4 in de serie Counterblasts, 43 p.
Importeur Consul Books, f 16,55
THE RUSHDIE FILE
samengesteld door Lisa Appignanesi en Sara Maitland
Uitgever Fourth Estate/ICA, 258 p.
Importeur Consul Books, f 27,15
HET INTERNATIONALE RUSHDIE DOSSIER
Uitgever Van Gennep, 221 p., f 29,50

Islamitische demonstranten in Bradford, vlak voor de verbranding van ‘The Satanic Verses’
abc

Waterscheiding

Het verbijsterende aan het geheel is niet zozeer de bedreiging die tegen de auteur van The Satanic Verses is geuit, maar de veelheid aan reacties die dat feit heeft opgeroepen in alle delen van de wereld. O ironie: zo veellagig als Rushdies eigen boeken zijn, zo complex is de structuur van de naar hem genoemde affaire die over veel meer, wie weet wel over de kern van onze maatschappij gaat. Misschien dat we later zullen constateren dat er sprake is van een waterscheiding tussen een pre-Rushdie en een post-Rushdie-tijdperk, waarna we de wereld nooit meer met dezelfde naïviteit tegemoet kunnen treden.

De veelheid aan reacties en verhaallijnen staat bij de meeste mensen een correcte herinnering aan de chronologische volgorde van de gebeurtenissen in de weg. Een korte terugblik daarom, deels gebaseerd op The Rushdie File. Bijna onmiddellijk na de publicatie van The Satanic Verses in Engeland door Penguin, eind september 1988, wordt onder druk van militante moslimgroeperingen het boek in India verboden (en niet, zoals sommigen menen, in Pakistan of in Iran). Eind november volgt Zuid-Afrika, overigens nadat The Satanic Verses de Whitbread Award voor de beste roman had gewonnen. Pas in februari van dit jaar, ruim vier maanden na het begin van de rellen in India en een maand na de boekverbrandingen in Bradford, spreekt Ayatollah Khomeiny zijn ‘fatwa’ over Salman Rushdie uit, zet een prijs van anderhalf miljoen pond op het hoofd van de schrijver, roept op tot een dag van nationale rouw in Iran en verbiedt alle Penguin-uitgaven in zijn land. Ogenblikkelijk, dezelfde dag nog, op 15 februari 1989, biedt de uitgever zijn excuses aan. Twee dagen later doet Rushdie hetzelfde, maar zijn doodstraf wordt slechts bevestigd. Daarna raakt de zaak in een stroomversnelling: rellen in Bombay en andere delen van het Indiase subcontinent, de ministers van de Europese Gemeenschap spreken zich uit,

Vervolg op pagina 4