Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

Uit het werk van vrijgevochten geesten
Een instructieve bloemlezing in het licht van de Rushdie-affaire

De l'horrible danger de la lecture Samenstelling Cécile Romane Uitgever Balland, 248 p., f 36,45

Jacques Kruithof

Aan het begin van de zomer verscheen in Parijs een bijzonder aardige en zinnige bijdrage tot het ‘debat’ rond Salman Rushdie en de Christus-film van Martin Scorsese. Het gaat om een bloemlezing van teksten en fragmenten uit het werk van Franse vrijdenkers, op een paar uitzonderingen na uit de laatste drie eeuwen: atheïstisch, anticlericaal, blasfemisch, ontmaskerend, rationalistisch, provocerend, belerend, en wat niet al. De titel, over het verschrikkelijke gevaar van het lezen, is aan Voltaire ontleend.

Sommige van deze teksten waren in hun tijd spraakmakend, leidden tot rechtszaken en verbrandingen of belandden op de ‘index’, andere, die daar toch in kwetscoëfficient amper voor onderdeden, zijn merkwaardigerwijs niet of nauwelijks opgemerkt. De ene keer werd de schrijver van het aanstootgevende boek voor de rechter gesleept, zoals de zeventiende-eeuwse libertijn Théophile de Viau (die er trouwens genadig van afkwam), de andere keer wordt hij in de Académie Française benoemd, zoals Marmontel.

Er zijn fragmenten gekozen van auteurs die in zo'n bloemlezing thuishoren: Montaigne, Sade, Renan, Gambetta, Artaud en Sartre bijvoorbeeld, maar ook van minder bekende schrijvers, die nog eens laten zien waarom men de achttiende eeuw de Verlichting noemt; de bijgevoegde teksten van de eerste mensenrechten-verklaring uit 1789 en van de wet op de scheiding van Kerk en Staat van 1905 laten zien waarin hun streven is uitgemond.

Heel wat bijdragen zijn amusant: God consulteert dokter Freud, een journalist maakt een interview met de heer Satan, een heuse pater vindt dat meer pausen als martelaar horen te sterven. De Schepper is volgens Zijn biografie (die Les Aventures de Dieu heet) dol op lamsvlees en Hij bedrinkt Zich met een zekere regelmaat, aldus Lautréamont. Iemand die op eerste paasdag de hoogmis in de Notre-Dame verstoort, wordt aan het hoofd gewond door een gek met een hellebaard. De surrealist Benjamin Péret had de gewoonte iedere priester die in de metro toevallig naast hem stond, luidkeels toe te voegen dat hij met zijn handen van zijn, Pérets, kloten af moest blijven.

Heel wat stukken zijn buitendien leerzaam omdat ze laten zien hoe de gekwetste gelovige zijn eigen kwetsuur verzint - aanstoot wordt niet gegeven maar genomen. In 1788 publiceerde Sylvain Maréchal een ‘Almanach des honnêtes-gens’, een soort tegenhanger van de heiligenkalender met voor elke dag een man of vrouw van formaat om te gedenken. Al op 9 januari van dat jaar werd de oplage volgens gerechtelijk vonnis verbrand: het eenvoudige bestaan ervan werd blijkbaar reeds als polemisch ervaren, als een belediging van het enig ware geloof. Toch staan er voor de Nederlandse lezer heel keurige landgenoten op: Thomas à Kempis, Rudolf Agricola, de (Neolatijnse) dichters Janus Douza en Janus Secundus, vaderlandse helden als Michiel de Ruyter, Hugo de Groot en Johan van Oldenbarnevelt, Spinoza, Rembrandt en de artsen Boerhaave en Van Swieten. Misschien was Maréchals denkbeeld om 25 december te verdelen tussen Jezus Christus en Isaac Newton al voldoende om de goegemeente te doen schuimbekken.

Monsterverbond

Hoewel de samenstelster Cécile Romane (die overigens werd bijgestaan door Noël Godin, bibliomaan, vermeldt de titelpagina nadrukkelijk) meermalen aangeeft dat omstreden Franse boeken in Nederland werden gedrukt, tot ver in de negentiende eeuw, is haar inleiding regelrecht chauvinistisch: Frankrijk is bij uitstek het land van het vrije woord en het dito geweten; ze brengt dat onder woorden met een retoriek die in ieder geval onvervalst Frans is. Dat haar eigen voorbeelden haar logenstraffen doet bij zoveel bevlogenheid niet ter zake - dat het haar betoog verzwakt, merkt ze kennelijk niet.

Toch zitten daar enkele belangwekkende kanten aan. Cécile Romane legt verbanden tussen het optreden van hooggeplaatste katholieke en joodse geestelijken inzake The Last Temptation of Christ en hun begrijpende, vergoelijkende houding tegenover het islamitische gemor omtrent The Satanic Verses. Het heeft nog het meest van een monsterverbond tussen godsdienstige leiders die, door de ontkerstening in het defensief gedrongen, terreur en ‘banditisme’ toestaan en uitlokken. Dat zijn middelen die, zij het in Europa zonder legale dekking, de censuur en de boekverbranding van vroeger weer tot leven roepen. Het eigen standpunt van mevrouw Romane is even duidelijk als aanvechtbaar: wie zich gekwetst voelt, heeft niet meer rechten of meer recht van spreken dan ieder ander. En wie toch wil spreken, maakt zelf maar een boek, of een film, of wat het geval brengt. Dat gebeurt maar zelden, vandaar dat ik in mijn eerste zin het woord ‘debat’ tussen aanhalingstekens heb gezet. Alle brieven aan Rushdie die in deze Boekenbijlage zijn verschenen, waren mede aan dovemansoren gesproken.

Misschien was het een dergelijk besef dat Cécile Romane de gedachte ingaf, het fundamentalistische krakeel met Hitler en Stalin te vergelijken, zo van: als ik nog harder schreeuw, horen ze me wel. Ik vrees dat het averechts werkt; als ik een Nederlands equivalent van dit boek moest maken, zou ik kiezen voor een paar subtiele onvriendelijkheden aan het adres van het thans zittende kabinet, dat het niet on voorwaardelijk voor Rushdie heeft opgenomen. Als het om de rechten ‘van de mens en van de burger’ gaat, zijn opportunistische politici minstens zo gevaarlijk als dogmatici die het niet kunnen verkroppen dat zij tot een minderheid behoren. Hoe harder je hen beledigt, des te hoger hun cholesterolspiegel.

Los van deze bezwaren vind ik De l'horrible danger de la lecture, al zal het zo wel niet vooropgezet bedoeld zijn, een belangrijke bijdrage aan de herdenking van de Franse Revolutie, omdat het boek hulde brengt aan een denkbeeld van vrijheid dat met die revolutie, of tenminste met de achttiende eeuw, onverbrekelijk verbonden is. Dat denkbeeld is ongetwijfeld niet zo exclusief Frans als het hier lijkt (waarom stond Erasmus niet op die kalender?), maar Frankrijk verdient toch eerder déze keur uit het werk van vrijgevochten geesten dan Jessye Norman die, gehuld in een blauw-wit-rode bungalowtent, op veertien juli de ‘Marseillaise’ vertolkt voor een balkon vol potentaten. Het Ancien Régime is namelijk in vermomming doodgemoedereerd blijven zitten, en dat is nog veel erger dan horribel.

■