Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

Ontluisterende mededelingen achter de zoetvloeiende taalfaçade
Cees Nootebooms ‘gepoederde metafysica’

Het gezicht van het oog door Cees Nooteboom Uitgever De Arbeiderspers, 83 p., f 38,90

Rob Schouten

Cees Nooteboom dankt zijn reputatie bij een groot publiek vooral aan zijn reisboeken en aan twee prozawerken, Philip en de anderen, een romantisch jeugdwerk, en Rituelen, het veel afstandelijker filosofische verhaal over een gedesillusioneerde midlifer. Maar de kern van Nootebooms werk is zijn poëzie, waarvan het adjectief dan ook voortdurend wordt toegepast op zijn proza. Wie er overzichtsartikelen op naslaat komt bovendien steeds het woord ‘romantisch’ tegen. Zo staat Nooteboom te boek als een romantisch dichter.

Zoals bekend een waardeloze term die geen enkele lading dekt. Misschien is het romantisch als iemand veel reist, zich dientengevolge permanent dakloos voelt en dat tot onderwerp voor zijn poëzie kiest, maar zoiets lijkt me toch te vaag en te algemeen om zaken mee te doen. Zeker, Nooteboom heeft ook een stijl die men in de wandelgangen poëtisch noemt: versluierend, eerder suggestief dan realistisch, met een schijnbare voorkeur voor wat schoon klinkt en een overduidelijke afkeer van het anekdotische, platte en aardse. Maar wie zich niet door aanleiding en uiterlijk van zijn gedichten wil laten bedriegen of meeslepen, komt op heel andere noties uit.

Schijn bedriegt bij deze dichter. De schijn is die van de soms wat modieuze, zoetvloeiende retoricus, en die bedriegt omdat erachter problematiserende observaties omtrent de aard van de werkelijkheid, het menselijk bestaan, de ervaring van het leven et cetera schuilgaan. Ik moet toegeven dat deze waardering bij mij zeker niet op het eerste gezicht tot stand kwam en pas nadat ik zijn jongste bundel Het gezicht van het oog diverse malen had gelezen. Je moet als het ware eerst die glanzende vernislaag van zijn gedichten afkrabben alvorens je op de wel degelijk aanwezige bolster stuit. Het gaat om regels als deze: In het huis van je lichaam één dichter, / Één denker. Het gedicht is een kosmos,/De wereld een woord. Zoiets klinkt gemakkelijk te mooi, en ook een beetje hol. Het is de gladde huid van zijn poëzie, niet het donkere innerlijk.

Een van de meest in het oog springende kenmerken in dit werk is de permanente staat van onzekerheid, waarin de dichter verkeert. Niets neemt bij hem definitieve, realistische, plastische vormen aan. Zijn observaties leggen nooit iets vast, hij blijft zich verwonderen, misschien voornamelijk over zichzelf. Een oordeel wil hij niet geven. Het is nergens ik-poëzie, geen bekentenisliteratuur. Nooteboom houdt zichzelf en zijn mogelijke standpunten verborgen achter een groot scherm van twijfel en distantie.

Droesem

In het meest directe gedicht uit de bundel, ‘Brooklyn responsorium’, opgedragen aan Leo Vroman en het verslag van een confrontatie met deze zo heel anders geaarde, helderder en speelser dichter, geeft Nooteboom veel van zichzelf prijs. De, ook maar schijnbare, luchtigheid van Vroman verwart hem, brengt hem haast in paniek. Ik word van lood als ik bij jullie ben, zwaar en heel schamel, en jouw wereld is zo geslepen met onschuld, / een marmeren bal van geweld en van liefde die lijkt op de bal van de sloper / maar maakt de vernietiging heel. / Ik ben iemand anders. In dit fraaie dubbelportret (voor mij het mooiste, zij het wellicht niet het diepste gedicht uit de bundel) verschijnt Nooteboom op zijn persoonlijkst. Iemand die onzeker is, woorden liegt, zich overbodig voelt, er niet helemaal bij is, zich niet op zijn gemak voelt. Toch blijft de bewondering intact, maar het is die voor een andere planeet. De laatste regel besluit met een soort vlucht uit Vromans wereld: Ik neem me mee hiervandaan.

Cees Nooteboom
bert nienhuis

Nootebooms eigen poëtisch universum is vele malen duisterder, idiosyncratischer en abstracter dan die van Vroman. Dat blijkt in deze bundel vooral uit de afdeling die de titel leverde, ‘Het gezicht van het oog’, en die zelf ook weer onderverdeeld is in kleinere parten. Bij elkaar vormen ze een cyclus over de waarneming. Je zou ze kunnen lezen als filosofische gedachten achteraf, over de aard van die beelden die de reiziger Nooteboom aan zich voorbij ziet trekken. Het is de droesem van zijn reisverhalen, dat wat overblijft als het geziene eenmaal verwerkt is. Voor de dichter Nooteboom is die contemplatie kennelijk onmisbaar. Hij realiseert zich de onoverbrugbare afstand tussen de toeschouwer en de natuur:

Wie niet

de beschouwing

volvoert

herhaalt het geziene,

legt een ei in het nest

van de duif,

zoals de natuur doet.

Ik ben geen natuur,

mijn gerafeld staketsel

heeft geen wet

dan die ik heb gevonden.

Wat gezien wordt staat nooit op zichzelf: Elk beeld / is het erfstuk / van beelden. Na deze, in zekere zin ontmythologiserende (want je betwijfelt toch een beetje de ware schoonheid van de natuur) relativering rest er weinig meer dan vast te stellen dat de mens de ware werkelijkheid nooit ziet. Wij zijn meer dan je tijdelijk oog, en daarbij, / onze taal is niet voor het zien, meldt de aanblik van al het aanschouwde. Ook voor de dichter, die er met taal en beelden nog wat van tracht te maken, rest slechts desillusie: maar met een beeld / vervangt het woord een beeld niet.

Dat zijn, achter de vaak zoetvloeiende taalfaçade, nogal ontluisterende mededelingen. De waarheid is dat wij de wereld niet begrijpen, ontoereikend subjectief zijn en ons geen oordeel kunnen vormen. Misschien treft deze, op zich niet nieuwe, onthulling des te meer, omdat wij weten dat Nooteboom nu juist een enthousiast reizend toeschouwer is, met oog voor veel. Zijn poëzie heeft in elk geval een dimensie die zijn reisverhalen missen. Om de hele Nooteboom te leren kennen kun je niet zonder zijn gedichten.

Mysterieus

Overigens neigt Nooteboom met zijn notities over het relatieve karakter van observaties tot het soort gedachtengangen dat door een garde jongere dichters (Wiel Kusters, Peter Nijmeijer) ongeveer tot poëtisch credo is verheven. Maar Nootebooms toonzetting is veel minder korzelig, ook minder onhandig en karig. Zonder de woorden om te draaien of weg te moffelen spreekt hij van ‘dromers’, ‘zieners’ en ‘zwervers’, als hij het over het ras van de eeuwig ontheemden, waartoe hij zichzelf ongetwijfeld ook rekent, heeft. En een heel gedicht klinkt bij hem vaak nog, ik zou haast zeggen schaamteloos, mysterieus:

Iemand staart naar ons,
een muis kijkt naar een luchter.
Wij verbieden het niet.

De gepoederde metafysica
van zulke blikken slaat neer als condens,
ondrinkbaar.

Het lood van onze trage champagne
onder ijzeren palmen, granieten friandises,
deze middag duurt al een jaar.

Wie schildert, wie drinkt de rivier?
Een jaar voor de terugtocht naar binnen.
Het geruis van één woord.

Nooteboom ontkomt niet altijd aan het gevaar van poëtische poëzie, al blijft hij onverwisselbaar zichzelf. In de eerste afdeling van de bundel, gewijd aan de zeventiende-eeuwse Japanse haikudichter Basho (zodra de wereld bij hem tastbaarder wordt en namen krijgt wordt duidelijk dat Nooteboom zich liever door verre en vreemde culturen laat meevoeren dan door de Nederlandse traditie) schrijft hij: Wij kennen de poëtische poëzie de gemene gevaren / van maanziek en zangstem. Gebalsemde lucht is het. / Tenzij je er stenen van maakt die glanzen en pijn doen. Dat glanzen en pijn doen is een treffende omschrijving van Nootebooms bedoelingen. De schone schijn (ook die van zijn poëzie) blijkt bij nader inzien soms pijnlijke waarheid.

Nooteboom neemt zichzelf volkomen serieus (anders dan de vaderlandse poëzie het graag wil): ironie en droogheid zijn hem vreemd, althans in deze bundel (uit zijn verzamelwerk Vuurtijd, ijstijd noteerde ik een zeldzame uitschieter, als de dichter bij de confrontatie met doodssymbolen over zichzelf schrijft: En hij, hij zit aanstellerig op de rand van zijn graf). Misschien is het dat wat hem, in tegenstelling tot Vroman, ontbreekt: milde wijsheid, een berustende grimas. Hij staat voor eeuwige, metafysische raadsels: zijn standpunt verandert daar weinig aan. Hem rest slechts twijfel en verwondering.

■