Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

De buitenwereld in miniatuur
In het Bataafsch Genootschap toonde zich het vertrouwen van de verlichtingsdenker

De bevordering en volmaking der proefondervindelijke wijsbegeerte De rol van het Bataafsch Genootschap te Rotterdam in de geschiedenis van de natuurwetenschappen, geneeskunde en techniek (1769-1988) door M.J. van Lieburg en H.A.M. Snelders Uitgever Rodopi, 270 p., f 60,-

Douwe Draaisma

Het Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte te Rotterdam verwierf al spoedig na de oprichting in 1769 plaatselijke faam door zijn verzameling fysische instrumenten. De collectie was ondergebracht in een vleugel van het Beursgebouw en wie dat wenste kon zich door de amanuensis laten rondleiden langs allerhande staaltjes Rotterdamse high tech: modellen van sluizen en stoommachines (‘vuurmachines’), een apparaat om de lucht in schepen te verversen, een elektriseermachine, een brandspiegel waarmee metaal gesmolten kon worden en een verrekijker waarmee men, zoals de Rotterdamse historieschrijver Litzau in 1839 met gepast respect vermeldde, ‘op den dom van Utrecht zien kan hoe laat het is.’

Het topstuk van de collectie was de camera obscura. Om die te demonstreren sloot de amanuensis de blinden en plaatste hij een vel wit papier op enige afstand achter een rond glas in de buitenmuur. Vervolgens zag men de Draaibrug met alle schepen en huizen ‘in hunne natuurlijke kleur, alleen door de stralen van het daglicht op dat witte papier geteekend’. Er kan niemand over de brug gaan, schrijft Litzau, ‘of zijne volmaakt gelijkende figuur gaat ook over het papier, met alles wat hij zichtbaar om en aan heeft’.

Wat was dit genootschap, dat met papier en glas een spiedend oog op de buitenwereld gericht hield?

Het Bataafsch Genootschap werd opgericht door de Rotterdammer Hoogendijk, een horlogemaker die, als veel achttiende-eeuwers, over voldoende geld, vrije tijd en zin voor gezelligheid beschikte om de wetenschap in verenigingsverband te beoefenen. Met filosofie had zijn Genootschap ondertussen niets te maken: ‘proefondervindelijke wijsbegeerte’ betekende zoiets als experimentele natuurkunde. Anders dan het beschouwelijk ingestelde Teylers Genootschap te Haarlem of het Amsterdamse Felix Meritis dat het zocht in spectaculaire demonstraties, had het Bataafsch Genootschap een empirische inslag.

Het belangrijkste instituut van het Genootschap, melden de wetenschaphistorici Van Liesburg en Snelders in hun recent verschenen monografie, was dat van de wetenschappelijke prijsvraag. Onder de zinspreuk ‘de ondervinding zal ons Zekere Vrugten geven’ werden vanaf 1770 honderden prijsvragen uitgeschreven over techniek, natuurwetenschap en geneeskunde. De bekroonde antwoorden werden gepubliceerd in de Verhandelingen die zo een spiegel zijn geworden van de Nederlandse techniek- en wetenschapsgeschiedenis. Men leest over de opkomst van de stoommachine, een moeizaam gevecht tegen windmolens dat pas aan het eind van de negentiende eeuw in het voordeel van de stoommachine werd beslist, kort voordat deze zelf weer door gas- en elektromotoren werd verdreven, men leest over de verbetering van luchtpompen, over de chemie van rotting en gisting, over scheepsziekten, veepest en pokken, over ‘konstluchten’ (gassen), ‘konstkou’ en - vooral in de beginjaren - over ‘konstelectriciteit’.

In een van de prijsvragen werd gevraagd hoe men ‘Huizen, Schepen en Personen’ tegen bliksem kon beschermen. Dat was een praktische vraag, want in de verslagen vindt men ook de beschrijving van een blikseminslag op een van de schepen van de Oost-Indische Compagnie - de mast uiteengespat, drie matrozen op slag dood, tien matrozen die bloed opspuwden (‘het welke een zeer akelig schouwspel maakte’) - en dergelijke ongelukken waren aan de orde van de dag. Het met goud bekroonde antwoord was afkomstig van de Haarlemse arts Van Marum, die verschillende toestellen beschreef waarmee hij de effecten van blikseminslag kon nabootsen. De buitenwereld in miniatuur: de krakende blikseminslagen werden teruggebracht tot de schaal van knetterende vonken uit een elektriseermachine en de Haarlemmer wist daarmee zelfs de mast van een scheepsmodel te versplinteren. Ook had hij geveltjes met verschillende typen bliksemafleiders gemaakt. Experimenten als deze leverden weer praktische raadgevingen op: schuil in kerken niet onder kroonluchters of bij het orgel, leg degens of andere metalen voorwerpen af en kruip niet in hooioppers. De Parijse donderschermen, paraplu's met een koperdraad die over de grond sleept, zijn ‘beuzelachtig’ als bescherming, aldus Van Marum.

De toediening van ‘gedephlogisteerde’ lucht had een prikkelend effect op de ademhaling, een mechanisme dat tegenwoordig nog toegepast wordt bij de behandeling van hyperventilatie. Gravure uit de ‘Verhandelingen van het Bataafsch Genootschap’ (1781)

Stinkende dampen

In aansluiting op deze proeven construeerde Van Marum een ‘Electrophore’, een apparaat waarmee elektrische schokken konden worden toegediend en dat met geestdrift werd ingezet voor de medische behandeling van zulke uiteenlopende kwalen als verlammingen, slaapziekte, doofheid en ‘krom-getrokken Ledemaaten’. Ook bij zenuwziekten wilde een flinke opdonder (‘eene mechanieke schudding der deelen’) wel eens helpen, een inzicht dat in de huidige psychiatrische behandeling van ernstige depressies goed bewaard is gebleven.

Elders in de Genootschapsverhandelingen ruik je de immense vervuiling in de achttiende eeuw. In de ziekenhuizen en gestichten, in de wijn- en bierkelders, in putten en mijnen - overal sloeg de stank je tegemoet; zelfs in de kerk zat je in de stinkende dampen die opstegen uit de graven ‘of liever de rottende lijken in dezelve’. Het ergst van alles was de ziekmakende stank in de droogmakerijen. De rotting in het stilstaande water veroorzaakte epidemische ziekten waaraan plaatselijk, zoals in de droogmakerij van Bleiswijk, de helft van de bevolking bezweek. De besmette gebieden werden gemeden alsof er pest heerste, patiënten bleven onverzorgd achter en veel buitenlanders, afgekomen op het werk in de droogmakerij, crepeerden in eenzaamheid. Men vond er ‘niet dan kranken, ziekelijke en treurige Lieden, onder hunne ellende zugtende en steunende’, aldus het verslag. De secretaris van het Genootschap, Bicker, adviseerde om de bemaling te verbeteren, bomen te planten en dagelijks goed bier te geven opdat de arbeiders niet van het bedorven water zouden drinken. De aanbevelingen van Bicker vonden hun weg naar een van de zesendertig dikke folianten met Verhandelingen die tussen 1770 en 1940 werden uitgebracht: of ze ook de politieke circuits hebben bereikt is zeer de vraag.

Al ruim voor de Tweede Wereldoorlog had het Genootschap zijn betekenis als wetenschappelijk instituut verloren. In 1940 ging ook de materiële neerslag van een prestigieus verleden verloren. Bij het bombardement in Rotterdam is de hele collectie verbrand: bibliotheek, instrumenten, archief, kabinetten, schilderijen, de rijk versierde zetel waarop Willem V bij zijn bezoek in 1790 had gezeten - alles weg.

Na de oorlog vond het Genootschap voor zijn vergaderingen aanvankelijk een passend onderkomen in het stadhuis, maar in de jaren zestig zag men zich genoopt bijeen te komen in een gebouw aan de Veemarkt. Al na de eerste bijeenkomst moest men vaststellen dat ‘de bij de waardigheid van het Bataafsch Genootschap passende distinctie in deze nieuwe omgeving mninder in volheid kan worden beleefd dan wel ten Raadhuize mogelijk was’.

Soortgelijke complicaties met het decorum - zo tekenend voor anachronistische instellingen - ontstonden rond de functie van Praeses Magnificus. Vanouds werd deze erefunctie bezet door de burgemeester van Rotterdam. Na de oorlog was dat de liberale staatsman Oud. Deed de komst van de socialist Thomassen al enkele wenkbrauwen rijzen, de benoeming van A. van der Louw introduceerde een probleem dat zich gemakshalve laat samenvatten als het dilemma tussen traditie en distinctie. En hoezeer het Genootschap ook gesteld was op continuïteit - alleen in deze eeuw al hebben drie generaties De Monchy elkaar als Administreur opgevolgd en ook andere benoemingen bleven veelal binnen het Rotterdamse patriciaat - ditmaal koos men resoluut voor distinctie: de functie van Praeses Magnificus werd onthouden aan de nieuwe burgemeester van Rotterdam. (De heer A. van der Louw is later, men weet het, in andere maatschappelijke sectoren nog tot vooraanstaande posities geroepen.).

Het werkstuk van Van Lieburg en Snelders is - met financiële steun van het Genootschap - erg mooi uitgegeven: groot formaat, glanspapier, schitterende illustraties. De geschiedschrijver zelf is deskundig en gedetailleerd en gemeten naar de canons van de traditionele historiografie zeer geslaagd. Wie iets te weten wil komen over de sociale functie van het genootschapswezen kan beter de dissertatie van W.W. Mijnhardt (Tot Heil van 't Menschdom, Rodopi, 1988) lezen, Van Lieburg en Snelders bepalen zich tot de ‘interne’ geschiedenis van het Bataafsch Genootschap.

Misschien is dat laatste ook wel zo passend, want op een indringend maatschappelijk engagement heeft het Genootschap zich nimmer laten betrappen. In de opstelling van het Genootschap proef je het vertrouwen van de verlichtingsdenker dat de vermeerdering van kennis op zichzelf al een heilzaam effect heeft. Men registreerde en observeerde, interventies bleven achterwege.

Toen een bezoeker van het Genootschap zich in 1848(!) de camera obscura liet demonstreren, schreef hij dat men in dit vernuftige toestel Rotterdam's bewegelijk leven, op een kleine schaal, in een aangenaam licht aanschouwt. Je ziet het voor je: de blinden dicht en dan in het halfduister dat curieuze filmpje over wat er in de buitenwereld omgaat.

■