Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

De hemel gaat altijd in pastel
Biesheuvel ontwikkelt zich tot pantheïst

Carpe Diem door J.M.A. Biesheuvel Uitgever Meulenhoff, 95 p., f 19,50

Wim Vogel

In het Biesboek (1988), de foto-autobiografie van en over J.M.A. Biesheuvel, schrijft de auteur op bladzij 21: ‘Nog steeds lijkt het mij het mooiste om dominee op een klein eiland te zijn. Iedereen gelukkig, iedereen gelovig. De mensen hebben tijd voor een praatje. Auto's en televisietoestellen, kranten zijn er niet op dat eiland. En ik zou gelovig zijn. God heeft mij echter verlaten en ik vecht om mijn leven een zin te geven. (...) Als schrijver ben ik een beetje dominee.’ Na het lezen van dertien verhalen en verhaaltjes in Carpe Diem ben ik geneigd dat ‘beetje’ weg te laten. Carpe Diem is Biesheuvels meest moraliserende bundel: interessant als je hem ziet als de zoveelste stap in de ontwikkeling van zijn schrijverschap, teleurstellend als je vindt dat verhalen ook los daarvan boeiend zijn.

De wanverhouding tussen zijn binnen- en buitenwereld uitte zich vroeger in fantastische en bizarre verhalen waarin een ik, veelal de schrijver zelf, het lijdend voorwerp was. Hij was de op drift geraakte godzoeker die de wereld inging, die erachter kwam dat die wereld niet deugde zodat de werkelijkheid hem verpletterde, en die zichzelf daaruit redde door te accepteren dat de weg naar het licht, naar het paradijs, tenslotte uitkomt in zijn eigen kamer, zijn eigen directe werkelijkheid. Over dat grensgebied tussen waan en realiteit schreef Biesheuvel zijn mooiste verhalen.

Nu misgun ik niemand zijn paradijs, maar voor de literatuur is het jammer dat Biesheuvel als schrijver daar nauwelijks meer uitkomt. En het is bekend dat waar de hel tintelt van leven, de hemel een schone maar wel saaie plek is die al eeuwenlang in dezelfde pastelkleuren weergegeven wordt. De dertien paradijsjes die in Carpe Diem gestalte krijgen, zijn dan ook zeer aan elkaar verwant. Kinderen zorgen met overgave voor hun tobberige ouders, echtelieden beminnen elkander teder, aan huisdieren is nergens gebrek en in de tuinen groeien peren, kersen, druiven, appels en pruimen. Biesheuvels personages vinden dat zij recht hebben op dat aardse paradijs. Nog liever zouden zij God zelve zijn om voor een ieder die gelukzalige toestand te verwezenlijken. Zij komen in opstand tegen een God de Vader die, ondanks de aan Hem toegekende macht en mogelijkheden het leed en de dood laat voortbestaan. ‘Pluk de dag, drink de wijn als je leeft,’ moraliseert de auteur, want ‘pats!’, boem!’ plotseling is al je geld op, kom je erachter dat je de Dood toch nooit weg kunt werken, ontdek je dat God wreed is, een schoft, ‘want voor iedereen komt de grote ontreddering in de vorm van eenzaamheid en kwalen van de ouderdom’. ‘Ik zou zo graag geloven, maar met een schoft heb ik niets te maken.’

Idylle

‘Kerstmisverhaal’ is het meest exemplarische en het langste verhaal. Ook wat de lengte betreft, beperkt de auteur zich meer en meer. Johan Grasdijk, niet alleen door zijn naam een alter ego van de schrijver, ontbreekt het werkelijk aan niets. Ook hij was vroeger gelovig en hoewel zijn mooiste herinneringen de kerstvieringen vroeger in de kerk betreffen, wil hij met God en met de godsdienst niets meer te maken hebben. Niettemin: met kerst wordt de vroegere idylle met alle sentimentele middelen in ere gehouden. Hij gelooft nog wel in het paradijs op aarde, ‘net als Heine’, en dat probeert hij te realiseren. Hij adopteert een kindje uit India, hij nodigt onbekende studenten uit met hem en zijn gezin kerst te vieren, hij eet en drinkt goed, hij zingt vol overgave de oude liedjes, hij vertelt de prachtigste verhalen, maar laat op de avond wordt ook hij met zijn tekort, met de wereld geconfronteerd. Hij wijsteen vereenzaamde buurtbewoner, verlegen om een praatje, af. Aan diens leed, diens eenzaamheid die zijn paradijs verstoren, wenst hij geen boodschap te hebben.

In ‘De violist’, een uitermate sentimentele vertelling (voeg er wat Reviaans homo-erotisch jargon bij en het onderscheid tussen beide schrijvers wordt marginaal) over Jonathan, ‘een eigenaardige, droevige, maar in zijn hart heel vriendelijke jongen’ die zonder opleiding zo mooi kan spelen dat alle dorpelingen hem willen omhelzen, uit zich duidelijk Biesheuvels groeiend pantheïsme. Als een echte dominee wijst Jonathan de lezer erop dat ‘het wonderlijkste, het ondoorgrondelijkste van alles de onbegrijpelijke natuur (is) “Oh varen, oh boom, oh vogel, oh heerlijk helder water van de beek (...). Natuur”, lispelde hij, “jij bent het mooiste van alles en als God echt bestaat (...) dan ben Jij, Natuur, de Openbaring van de Schepper Zelf!”’

In een februarinacht in 1983 noteerde Biesheuvel om halfvier zijn ‘Geloofsbrieven’. Tien adviezen die hij als schrijver ter harte moest nemen. Carpe Diem laat zien dat die regels (‘Wees kort, Overdrijf, Schrijf zo dat een kind en zijn opa het kunnen begrijpen, Eer en vrees de fantasie, Neem niets ernstig, ook niet het scheppen, Geniet voor alles van het leven dat zo krankzinnig lang duurt!’ Biesboek, p. 139) uitgegroeid zijn tot Biesheuvels tien geboden. Ook bij hem dreigen die geboden het te winnen van de oorspronkelijkheid.

■