Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

De Grote Greep, Vondst en Aanleiding
Al te luxueuze humor van Clive James en een slijtageslag van Theroux

Snakecharmers in Texas Essays 1980-1987 door Clive James Uitgever Picador, 373 p. Importeur Van Ditmar, f 22,80
Riding the iron rooster By Train Through China door Paul Theroux Uitgever Penguin, 493 p. Importeur Penguin Books Nederland, f 25,95

Hans Keller

Clive James verwierf gedurende de jaren zeventig onder regelmatige lezers van de Engelse zondagskrant The Observer grote faam als de erudiete en vinnig formulerende televisiecriticus van dat blad. Ook als je de programma's die hij daarin besprak niet had gezien, kreeg je er een goede indruk van. Dat wil zeggen, ik werd bij het lezen meermalen bekropen door gevoelens van spijt en jaloezie over het feit dat ik kennelijk weer heel wat had gemist, aanleiding voor zoveel goedgemutste of hatelijke opwinding, die het Nederlandse scherm me maar zelden bood. Het was in de dagen dat we hier de BBC nog niet konden ontvangen. En af en toe logeren in een Engelse hotelkamer die bleek te zijn uitgerust met een televisietoestel was nog een kwestie van toevallige of hoogst bijzondere uitverkiezing.

James schreef zijn stukjes met behulp van de zogenaamde ‘grote greep’. Een quiz, een nieuwsuitzending, een missverkiezing, een bepaald openingsshot van een agrarische rubriek, het boekenprogramma en het decor van de sportuitzending Grandstand wist hij dusdanig in zijn wekelijkse beschouwing te rangschikken, dat hier sprake was van verhelderende of verontrustende en altijd veelzeggende signalen uit het Britse medialandschap. Zo belichtte hij de daar heersende mores, de cultuur van de perceptie, dikwijls ook de toestand van de natie en de evoluties binnen de Angelsaksiche geesteswereld. Het waren meestal amusante staaltjes van oppervlaktesociologie door een eigentijdse piskijker, die er geen geheim van maakte dat hij in het gezelschap verkeerde van W.H. Auden, M. Proust, J.-P. Sartre en nog wat andere, toevallig in de buurt opengeslagen liggende auteurs. Elke week bevatte zijn stukje wel weer een nieuwe Grote Vondst aangaande media, mens en maatschappij. En de televisie, het venster op de wereld dat elke consument tot deskundige heeft gemaakt, was zijn door elke lezer begrepen aanleiding. Misschien heeft James de methode leren kennen via Maurice Richardson, een illustere voorganger bij dezelfde krant die de televisiekritiek daar als eerste tot een onderscheiden journalistiek genre maakte. Richardson stak daarbij nooit onder stoelen of banken dat hij eigenlijk schrijver was (van intussen vrijwel vergeten mystery-novels) en daarmee zijn lezers impliciet te kennen gaf dat televisie-kijken niet per se iets van de straat was.

Clive James liet - en laat - geen gelegenheid voorbijgaan om eraan te herinneren dat hij uit Australië komt. Op zekere dag sloeg hij voor het eerst Ovidius open en dat veranderde zijn leven maar niet zijn knoestige vingers. James is onuitputtelijk in het vinden van variaties op deze metafoor, de ‘ik-ben-ook-maar-een-eenvoudige-boerenlul’ als intellectuele stijlfiguur die de bewondering voor W.H. Auden en Niki Lauda zonder hiërarchie in zich verenigt. Zo verklaart hij zijn onbehouwen gedonderjaag in de literatuur. De toepasselijke citaten die hij heeft gevonden, trekt hij aan als bokshandschoenen waarop in plaats van Lacoste het merk Tolstoj, Proust of Sartre staat geborduurd. Daarin begint hij meer en meer te lijken op een andere voormalige The Observer-collega, de toneelcriticus Kenneth Tynan, die in zijn latere stukken voor Esquire en Playboy steeds opzichtiger Shakespeares ‘mirror’ in de hoogte hield.

Clive James

James ging toen hij genoeg kreeg van zijn televisiebesprekingen reportages schrijven, nog steeds voor The Observer, en artikelen van literaire aard voor andere bladen. Tevens zette hij nu zichzelf in het venster van de wereld en ging televisieprogramma's maken. Intussen verschenen na zijn gebundelde tv-kritieken onder andere zijn jeugdherinneringen en een bundel reisreportages en kennelijk worden zijn publikatiemogelijkheden, nu in het spoor van zijn tv-personality, almaar talrijker, want het houdt niet op.

Tureluurs

Zijn nieuwe bundel bevat stukken die hij eerder schreef voor The London Review of Books, The New York Review of Books, The Atlantic Monthly, TV Times, Poetry Review, The New Yorker en Observer Magazine. En ze gaan werkelijk over alles, Eugenio Montale en autoracen in Monaco, T.S. Eliot en Lady Diana Cooper, de MGM-musical en het Neurenberg van Hitler en Speer, Alec Guinness en de pas ontdekte geschiedenis van Australië. Het laatste artikel in de bundel draagt de titel ‘Een reis om de wereld in één paar schoenen’. En vóór je eraan begint, denk je: néé toch, dit zal toch niet gaan over een reis om de wereld in snelle passagiersvliegtuigen? En ja, daar gaat het wel over. Het bevat een aantal amusante observaties over de voorspelbare geneugten en voorspelbare narigheid van zo'n onderneming, maar tegen die tijd - de hele bundel is dan praktisch achter de rug - vraag je je af waarom iemand aan zoiets begint. Het duurt niet meer zo lang als toen, maar na terugkeer ben je nog net zo moe - een andere conclusie valt eigenlijk niet te verwachten. En die komt er ook niet. Wel citeert James onderweg, tijdens de krab en de wijn en de beslommeringen van de stewardessen van Singapore Airlines, uit het eerste reisverslag over Magelhaens eerste reis rond de wereld - zit weloverwogen in zijn bagage - en dan weet je het. Het was om Magelhaen en diens eindeloze ontberingen in weer en wind begonnen en de enige aanleiding die blijkbaar was te bedenken was deze dwaze reis. Niet meer in het spoor van Magelhaen maar er als verwende kwibus in vliegende vaart overheen. Het is een idee dat van papier blijft, ook onderweg. De aanleiding werkt niet, hooguit tot een overtuigend voorbeeld van de reisreportage als luxueuze aanstellerij. Veel van de overige artikelen in de bundel kiezen de recensievorm als uitgangspunt - recent verschenen boeken als aanleiding - en waaieren dan uit over de andere planken van zijn boekenkast in een vaak associatieve verteltrant, die weer gebruik maakt van andere referenties. Het is om tureluurs van te worden. Ik sloeg het boek tijdens het lezen af en toe onverhoeds met een klap dicht om hem van schrik de kamer uit te jagen en eindelijk met zijn artikelen alleen te zijn. Het is werkelijk alsof James je tussen zijn eigen regels door voortdurend zit op te nemen, speurend naar het moment waarop je er blijk van geeft onder de indruk te zijn. Het is, moet ik zeggen, een nog maar zelden beleefde senstatie.

In zijn voorwoord vertelt hij waaraan hij de titel van de bundel heeft ontleend - een scène uit de film The Third Man van Carol Reed en Graham Greene. Daarin zegt de Britse legerofficier tot de zojuist in Wenen aangekomen Amerikaanse schrijver van westernromans dat hij diens boeken vooral met zoveel plezier leest omdat ze zulke wonderlijke informatie bevatten. Zo wist hij bijvoorbeeld niet dat er in Texas slangenbezweerders waren. De schrijver weet niet goed hoe hij moet reageren, maar volgens James was een zekere trots best op zijn plaats geweest. ‘Die officier een plezier te doen, een kundig man die belangrijker werk had te doen dan dat van een literair criticus, was iets om trots op te zijn.’ De lezer die zich deze passage aan het slot van het boek nog weet te herinneren, herkent James plotseling in zijn nieuwe drievuldige gestalte: de schrijver zelf als Grote Greep, Vondst en bovenal Aanleiding.

Een tweede teleurstelling geldt Paul Theroux' reisverslag van een tocht door China Riding the Iron Rooster, een tocht per trein, kriskras door elke provincie van het immense land, die een jaar in beslag nam. Hij volgde ongeveer hetzelfde procédé dat bij eerdere treinreizen - in zijn The Great Railway Bazaar (1975) en The Old Patagonian Express (1979) - zo veroverend en succesvol gestalte kreeg: de hele reis van begin tot eind en zowat alles daartussen (dat was tenminste de gehaaid gewekte indruk die je kreeg) en de schrijver als dubbelpersonage: de schrijvende waarnemer en de door anderen waargenomen reiziger.

De methode werd toen met grote vindingrijkheid en een geraffineerde scala aan wisselende optieken gehanteerd. Nu daaronder eigenlijk alleen een andere route is gelegd, die de afgelopen jaren bovendien al dikwijls door andere reisschrijvers werd afgelegd - al is Theroux van hen zonder twijfel de meest geduldige en gulzigste kilometervreter - heeft het procédé aan charme en verrassing ingeboet. Ook het opnieuw door hem gehanteerde vertoont slijtageplekken, waar hij soms met een plofje doorheen zakt en terecht lijkt te komen tussen de passagiers van vroeger, reisgezellen uit zijn vorige treinverhalen, die nu blijkbaar weer mee zijn naar China. Theroux neemt deel aan een vanuit Engeland georganiseerde tour-operation die op Victoria Station begint en op reis door Europa meer en meer instappende deelnemers blijkt te tellen. Hij blijkt allang niet meer de enige die een particuliere privé-expeditie naar en door China ten uitvoer zal leggen. Zijn beschreven kennismaking met het op zo groot mogelijke afstand gehouden gezelschap is amusant maar herkenbaar, te herkenbaar. Hetzelfde geldt voor zijn, het lijkt wel opzettelijk in stand gehouden humeurigheid; eerst over allerlei persoonlijke reisongemakken en tenslotte in China veroorzaakt dooreen keur van kwaadmakende waarnemingen, afgewisseld met weer nieuwe persoonlijke ongemakken.

Toekomstige China-reizigers hebben er een rijke, recente informatiebron bij, maar de thuisblijvers die verheugd aan een nieuwe Theroux-reis denken te beginnen, wacht de teleurstelling van iemand die op stap gaat met een kaartje dat al eens blijkt te zijn gebruikt.

■