Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

Moreel even hoogstaand als haar heldinnen
Park Honan weeft lange draden in zijn Jane Austen-biografie

Jane Austen: her life door Park Honan Uitgever Fawcett Columbine/Ballantine Books, 452 p. Importeur Van Ditmar, f 32,75

Diny Schouten

In de ogen van de wereld is een ongetrouwde vrouw - altijd nog - wat minder dan een ander. Zelfs al beschouw je dat als een futiele statuskwestie waaraan de meeste mensen zich onschuldig verklaren en valt het je gemakkelijk om voor te geven dat het odium dat niemand je gevráágd heeft je niet persoonlijk deert, in het geval van Jane Austen, Miss Jane Austen, is het onontkoombaar om je erover te verwonderen. Austen was niet getrouwd, en tot Park Honan was er nog geen biograaf die níét benadrukte dat dat weliswaar zielig was, maar dat haar werk haar dan toch maar de ‘vervulling’ heeft gegeven die ze aan man en kinderen gemist heeft. Troostprijs! De verzwegen implicatie is ook weinig aangenaam: ware Jane Austen door Captain Brandon, Captain Wentworth, Frank Churchill of Mr. Darcy gered van het oude-jongejuffrouwschap, haar zes meesterwerken zouden niet geschreven zijn.

Je vraagt je af of het zo is, maar weten kun je het niet. Jane Austen is door haar extreme terughoudendheid (tot op het laatst van haar leven hield ze behalve voor een paar familieleden en haar huisgenoten verborgen dat ze schreef) voor iedere biograaf raadselachtig gebleven. Ze had, als ze het verkozen had, beroemd kunnen zijn. Een piepende deur van de zitkamer waarin ze schreef gaf haar tijd om haar manuscript weg te moffelen voor onverwacht bezoek. Park Honan doet geen gissingen waarom ze zo deed. Schuwheid? Ze had, in haar eigen stand en zelfs in haar eigen familie, voorbeelden van bewonderde voorgangsters die zich allerminst schaamden voor hun succes: Maria Edgeworth, Mary Brunton, Charlotte Lennox.

Van Sense and Sensibility (1811), Pride and Prejudice (1813), Mansfield Park (1814), Emma (1815), Persuasion en Northanger Abbey (beide 1818; dit is de volgorde waarin haar romans verschenen, niet die waarin ze ge- en herschreven werden), onthoud je dat ze over het hoogste geluk gaan dat vooral ‘portionless heroines’ deelachtig kan worden. Emma Woodhouse is, hoe grappig ze ook is, als rijke erfgename niet mijn favoriete heldin; het geluk van Elizabeth Bennet (Pride and Prejudice), Marianne Dashwood (Sense and Sensibility) of Anne Elliot (Persuasion) krijgt hoogglans omdat ze niets boven de eigen aangename persoonlijkheid hebben weg te geven, die dan dus werkelijk, want zo moet dat genoemd worden, op waarde wordt geschat. Het wonder van Austens ántiromantische genie, dat zich met ook in haar dagen reeds afgekloven schema's een naam schiep als het zusje van Shakespeare, is te zeer tot op het geraamte ontleed om er iets van eigen ondervinding aan te durven toevoegen. Dat de kracht in Austens satirisch vermogen ligt, heb ik als analyse alvast niet van mezelf, maar waarschijnlijk van Charlotte Brontë. Die merkte de ‘vinnigheid’ op van hetzelfde boek dat universeel (ook voor mij) geldt als haar meest-geliefde, Pride and Prejudice. Brontë bedoelde het niet als compliment maar als een bezwaar. Ik voel me niet persoonlijk gekwetst door haar beroemd geworden kritiek, zomin als door de wetenschap dat sómmige mannen (het kan laster zijn, want ik heb het uit de tweede hand, dat Anthony Burgess zich onder hen heeft verklaard) in Austen ‘mannelijke stootkracht’ en ‘brute intellectuele inhoud’ missen. Voor wie haar te ‘huiselijk’ vindt moeten een paar mooi hautaine zinnen uit een essay van Brigid Brophy (in Don't Never Forget, herdrukt in Reads) afdoende zijn: ‘Jane Austen wordt belasterd als ze een romanschrijfster wordt genoemd die met een fijn pennetje naar het leven tekent. Haar boeken zijn huiselijk in de zin waarin Oedipus Rex huiselijk is. (...) Door een ernstig vooroordeel veronderstellen we dat de “huiselijke” levenservaring van een oude vrijster te beperkt is om grote kunst voort te brengen. In werkelijkheid zijn we allemaal “huiselijk” - het woord gedomesticeerd is verwant aan “beschaafd”.’

Jane Austen, tekening van haar zuster Cassandra

Edward Austen wordt door zijn vader voorgesteld aan Mr en Mrs Thomas Knight die hem adopteerden.

Zelfspot

Park Honans biografie bevestigt Brophy's vermoeden, dat Austens meestgeciteerde typering van eigen werk (‘het kleine stukje ivoor - vijf centimeter breed - waarop ik met een heel smal penseeltje na zoveel inspanning zo'n gering effect bereik’) ironisch moet worden gelezen. Honan herkende de zelfspot doordat de zinsnede een toespeling bevat op een negatieve recensie. Het is een voorbeeld van nuttig biografenonderzoek. Vanzelfsprekend komt de muzikaliteit van Austens stijl ter sprake. Ze schreef ook om te kunnen voorlezen, aan haar moeder, haar zuster Cassandra en aan haar vriendin Martha Lloyd, en dan werd er, volgens het getuigenis van een nichtje, véél gelachen.

Eerlijk gezegd was het nogal een karwei om Park Honans nieuwe, ‘definitieve’ Jane Austen-biografie te lezen. Van alle huizen waar Jane Austen woonde (in Steventon, Oxford, Bath, Southampton, Chawton en Winchester) is achterhaalbaar wie er eerder woonden, hoe de buren of de eigenaars heetten, waar die weer vandaan kwamen, van wie ze hun kapitaal erfden (vaak, zoals ook in Austens romans, gecompliceerde kwesties), van wie ze familie waren, en ook dat díé weer een zoon of dochter hadden die later in de Austen-familie trouwde. Honan zocht het allemaal uit, en dat siert hem, maar hij vertelt het helaas ook allemaal of kondigt in het vooruit aan dat het verderop verteld zal worden, zodat het veel concentratie en een goed geheugen voor namen vergt om zijn lange draden te kunnen blijven volgen. Ik had gedacht dat ik voor mijn plezier uit zou zijn - wat is heerlijker dan het vooruitzicht álles te horen over de schepster van verrukkelijk-afschuwelijke wezens als Lady Catherine De Bourgh of Mrs. Norris - maar raakte licht wanhopig door de ingewikkelde familiebetrekkingen. Een nog betrekkelijk overzichtelijk voorbeeld is Janes broer Edward, die als vijftienjarige werd geadopteerd door een gefortuneerde beschermheer van zijn vader en die na diens dood de naam van zijn weldoener - Knight - aannam, maar het vereist niet aflatende oplettendheid om die naamsverandering in het oog te blijven houden terwille van het onderscheid met zijn neef Edward Austen, die literaire ambities bezat en na de ontdekking van het zorgvuldig bewaakte auteurschap van zijn tante veel met haar correspondeerde.

David Cecil, die zijn Portrait of Jane Austen (nog verkrijgbaar in Penguin) in veel grotere lijnen aangaf, waarschuwde al dat het woord ‘familie’ in Jane Austens dagen tot een duizelingwekkend aantal graden doortelde, en dat de taak van de biograaf nog gecompliceerder wordt doordat vooral de vrouwen jong stierven, zodat weduwnaars voor de tweede of derde keer trouwden, ‘daarmee weer een hele nieuwe groep verwanten in het verhaal brengend’. Ik vertrouw er volledig op dat Honan geen achterneefje oversloeg, want hij geeft Jane Austens inbedding in ‘de schoot van een familie’ op als de raison d'être van zijn boek: ‘Haar familieleden voedden haar verbeelding en vergrootten haar bewustzijn.’ Veel concreter dan zoals dat (in het voorwoord) gezegd wordt, wordt het niet. Het opmerkelijke is dat diezelfde familie, na Jane Austens dood zéér vlijtig in het schrijven van ‘Memoirs’, in de romans nooit één naar het leven getekend portret heeft kunnen ontdekken en nooit één voorval heeft herkend. Honans vermoeiende uitputtendheid lijkt daarmee nogal nutteloos, maar wel geeft zijn boek, meer dan welk van zijn voorgangers ook, een idee van ‘de wereld van Jane Austen’. Honan laat geen kans liggen om te benadrukken van hoe dichtbij de Franse Revolutie en de Napoleontische oorlogen in de intieme kring der Austens werden ervaren. Twee broers, in dienst van de Britse marine (ze brachten het later beiden tot admiraal), namen deel aan de gevechten en een in Frankrijk opgevoed nichtje, Eliza comtesse de la Feuillide, verloor haar echtgenoot aan de guillotine van de Terreur. Honan is uiteraard niet de eerste die opmerkt hoe bewust Jane Austen verkoos alle actuele gebeurtenissen in haar romans te onderdrukken. Wel voorziet hij haar van een enerverender achtergrond en politieker interesse dan je gedacht zou hebben (ze was, stevig, Tory). De suggestie dat Jane Austen ‘praktisch geen educatie’ zou hebben ontvangen wordt weggenomen doordat Honan gewicht geeft aan de kostschooljaren, onder andere in Oxford, van Jane en haar zusje Cassandra (het was bijzonder dat haar vader, de Reverend George Austen, met zelf pupillen in huis, zijn dochters uit huis plaatste), de bibliotheek van haar vader, en haar medewerking (als veertienjarige) aan het intellectuele, Spectator-achtige blad The Loiterer van haar twee ‘Oxford-broers’ James en Henry.

Doorwaakte nacht

Het échte auteurschap had een lange incubatietijd; pas toen ze vijfendertig was, zeven jaar voor haar dood, zond ze Sense and Sensibility naar een uitgever. Aan dat boek waren veelzeggend veel exercities in parodieën en burlesken voorafgegaan; ze heeft in haar ‘serieuze’ werken zo oneindig veel meer gevoel voor het komische dan de boeken die wel eens aangeprezen worden als haar voorbeelden, Mary Bruntons Self-Control en Maria Edgeworths Patronage.

Heel dicht bij ‘hoe ze was’ probeert de biograaf te komen als hij de - naar hij aanneemt: doorwaakte - nacht beschrijft die Jane Austen doormaakte na het enige huwelijksaanzoek waarvan tamelijk veel bekend is, zowel over de kandidaat als over het bevestigende antwoord, dat ze de volgende ochtend terugnam. David Cecil beschrijft in A Portrait of Jane Austen de kwestie vluchtig: dat de eenentwintigjarige Harris Bigg-Whither een man was met een indrukwekkend fortuin en dat zijn karakter en positie beiden excellent genoemd moeten worden. Jane Austen, dan zevenentwintig, en met een even behoeftige toekomst voor zich als Jane Fairfax uit Emma, had eigenlijk geen fatsoenlijke reden om te weigeren, vindt Cecil. Als reden voor haar bij-nader-inzien weigeren veronderstelt hij onverwerkt liefdesverdriet, veroorzaakt door een man die ze een jaar eerder in Sidmouth ontmoette en die kort daarop stierf. Cecils veronderstelling wordt zwak ondersteund met een citaat uit Persuasion: dat vrouwen ‘een tragisch talent hebben om te blijven liefhebben als alle hoop vervlogen is’. Getuigenissen die Honan verzamelde maken duidelijk dat Harris Whither weliswaar geen slecht karakter bezat, maar wel nogal bot was in de omgang, iets wat zijn omgeving verklaarde als

Vervolg op pagina 12