Terecht onopgeloste raadsels
Freudiaanse roman van Rod Jones
Witte waan door Rod Jones Vertaling Rob van Moppes Uitgever Luitingh, 112 p., f 22,90
Eric Gobbers
De relatie van de psychoanalyse tot de literatuur is altijd tweeslachtig geweest. Freud zocht op een geobsedeerde manier naar een ultieme verklaring voorde menselijke conditie. Het deterministische karakter van de psychoanalyse als systeem kan in de literatuur een ontzield poppenspel opleveren. Toch blijft het Freudiaanse oeuvre een onuitputtelijke bron van inspiratie, al was het maar omdat eruit blijkt dat de menselijke psyche een ongekende mogelijkheid tot fantaseren bezit.
Witte waan, de roman van de Australische auteur Rod Jones, is een fascinerende variant op die problematiek. Kenneth ‘Honeydew’ Ayres, die in 1919 een seminarie van Freud volgde te Wenen, heeft een analytische praktijk in het Shanghai van 1927 waar hij vooral over hun toeren zijnde Engelse echtgenotes onder zijn cliëntèle telt. Hij houdt van opium en piepjonge Chinese hoertjes en zijn houding tegenover zijn patiënten is cynisch. Wanneer dominee Willy Paradise hem dringend verzoekt zijn extreem neurotische vrouw Julia te onderzoeken geeft hij hem zijn standaardantwoord: ‘Het geneesmiddel (is) eenvoudig een kaartje voorde stoomboot naar huis.’ Toch zal hij Julia onderzoeken en hij komt tot de ontdekking dat zij aan een ernstige opiumverslaving lijdt. Tijdens de analyse vertelt Julia hem onder hypnose een verhaal waarbij de Freudiaan in Ayres zich de vingers aflikt. Ze vertelt over een exotische jeugd, moederloos en met een excentrieke vader die incest met haar pleegt. Julia strooit kwistig met fobieën, er komt een surrogaatmoeder in voor en Honeydew Ayres raakt geobsedeerd door de vrouw met wie hij een verhouding begint. Naarmate het boek vordert, begint de woelige politieke context van China zich meer en meer te manifesteren. De persoonlijke chaos van Julia's emoties lijkt zich te spiegelen aan de oprukkende geschiedenis. Langzamerhand begint het verhaal zich te verplaatsen naar Honeydew Ayres wiens drang om het mysterie van Julia Paradise op te helderen steeds meer gefrustreerd wordt; na contole van een aantal feiten uit Julia's relaas (onder andere de incest), blijkt er vrijwel niets te kloppen: ‘Alles weigerde koppig en pervers het Freudiaanse skelet dat uit Ayres' klinische aantekeningen was gevormd van vlees te voorzien.’
Het mysterie van de liefde dat hij uit zijn leven had geweerd na een zware emotionele schok (de dood van zijn vrouw) begint hem opnieuw te obsederen in de figuur van de onbegrijpelijke Julia Paradise. Zij verdwijnt uit zijn leven na hem te hebben geconfronteerd met zijn eigen emotionele dood met het gevolg dat hij zijn vertrouwen in zijn ‘geesteswetenschap’ volledig verliest. De rest van zijn leven wordt een soort van boetedoening, hij trekt als een armendokter rond in China. Hij ontvangt nog enkele brieven van Julia die een eenvoudig bestaan leidt als onderwijzeres. Ayres gaat in zijn vertwijfeling te rade bij de meester zelf, maar hij vindt alleen: ‘Psychoanalyse is in essentie liefde als remedie gebruiken,’ hetgeen de verwarring er alleen maar groter op maakt. Honeydew Ayres sterft in Engeland in 1950, de raadselen blijven onopgelost.
Rod Jones heeft een zeer fascinerend boek geschreven dat net als het verhaal van Julia aan definities en verklaringen ontsnapt. Witte waan is als men wil een pleidooi voor het behoud van de verbeeldingskracht en voor mensen die de kracht vinden om zich te verweren tegen het begrijpelijk maken van alle menselijke geheimen en mysteries. Een boek tegen de domheid, zoals ze werd omschreven door Gustave Flaubert: ‘Domheid is gebaseerd op ons verlangen tot conclusies te komen. Wij zijn een draad en wij willen het gehele kleed kennen...’
■
Auteursrechtelijk beschermd