De revolutie in boeken (8)
Wanneer men de Franse Revolutie niet als een serie gebeurtenissen wil bezien maar als een betekenisvol geheel - niet als verhaal maar als probleem - zijn er drie series kernvragen mogelijk. Dat beweert Joaques Sole althans in La Révolution en questions, de beste theoretisch-historiografische inleiding die op dit moment verkrijgbaar is (in de serie Point histoire). De eerste serie betreft de achtergronden van de Revolutie. Zou men deze inderdaad een triomf van het Verlichtingsdenken kunnen noemen? Zo nee, was er wel sprake van een revolutionaire mentaliteit aan de vooravond van 1789 en waaruit bestond die dan? Zo ja, was het Verlichtingsdenken eigenlijk wel zo revolutionair? Een verwant probleem betreft de mogelijkheden die de monarchie had: had deze door hervorming de Revolutie niet kunnen voorkomen; heeft zij niet volledig verzaakt toen de opstand eenmaal uitgebroken was? Een derde probleem in het kader van de ‘oorzaken’ betreft de twee sociale groepen die betrokken waren: was de Revolutie een burgerlijk verschijnsel; was de plotselinge activiteit van het volk het gevolg van economische misère? Een tweede cluster gaat over de logica van de ontwikkeling zoals die zich afgespeeld heeft. Had de Revolutie niet ook heel anders kunnen verlopen? Stel... Was een constitutionele monarchie denkbaar? Zo ja, tot wanneer? Tot het moment dat de koning naar Varennes vluchtte of was het toen al te laat? En dan natuurlijk de twee vragen die tot nu toe wellicht de meeste inkt hebben doen vloeien: lag terreur in de lijn der ontwikkelingen; was dictatuur onvermijdelijk?
De meest interessante vragen betreffen de uiteindelijke betekenis van de Revolutie. Heeft zij ertoe bijgedragen of ervoor gezorgd (dat is niet hetzelfde) dat er een nieuwe staat ontstond: administratieve centralisatie en dergelijke, zijn dat vernieuwingen uit het revolutionaire tijdperk of overblijfselen uit het Ancien Régime, door de revolutionairen (en vooral Napoleon) van een nieuw jasje voorzien? Hetzelfde geldt voor de samenleving: heeft de revolutie het economisch proces onherstelbaar verstoord; heeft zij een sociale Revolutie teweeggebracht; de leefomstandigheden van het volk verbeterd? Heeft de Revolutie Frankrijk geseculariseerd of was dat al eerder gebeurd? Heeft zij het traditionele gezin ontbonden? Een ‘nieuwe mens’ gecreëerd? Uiteindeljk blijven de vragen over de relatie tussen toen en nu: is de Revolutie werkelijk voorbij, zoals in het afgelopen decennium uitvoerig beweerd werd; in hoeverre vinden moderne revolutionaire bewegingen er nog hun wortels; in welke zin stoelt de Franse republiek van nu op de eerste republiek van toen?
Vragen, vragen. Al is de Revolutie dan misschien bijgezet in het kastje historie, het getob van de professionals is er niet minder op geworden. Integendeel. Alleen een onverwachte gebeurtenis, vandaag of morgen, zal het verleden weer eenvoudig weten te maken. Maar niet dat iemand zich dat wensen moet.
CvdH
Auteursrechtelijk beschermd
