Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

In T-shirts gehuld en van spaarpotten voorzien
Indianen leggen het nog steeds af tegen De Beschaving

Zendelingen door Norman Lewis Vertaling Tinke Davids Uitgever De Arbeiderspers, 239 p., f 38,90
Indianen en spanjaarden Een ontmoeting tussen twee werelden. Latijns-Amerika 1500-1800 door B.H. Slicher van Bath Uitgever Bert Bakker, 301 p., f 39,90

Chris van der Heijden

Het ergste is dat bijna niemand het gelooft, zoals destijds bijna niemand ‘de geruchten’ over de Duitse concentratiekampen voor waar aannam. Tot de feiten na de oorlog bekend werden en de geallieerde pers haar lezers met huiveringwekkende verslagen overspoelde. Zulke goede pleitbezorgers hebben de Indianen in vijfhonderd jaar geschiedenis nooit gehad en zullen ze gezien hun huidige marginale status ook nooit krijgen. Natuurlijk, er zijn in het halve millennium massamoord regelmatig personen opgedoken die het voor de Indianen opgenomen hebben, de Spaanse bisschop Bartolomé de las Casas als bekendste voorbeeld. Maar hun verhalen werden ontkracht, als overdreven (dat waren ze soms ook), in het geheel van tafel geveegd of gewoon niet geloofd. En drongen ze wel door: ach, het waren maar Indianen, randgroepen; bovendien viel er weinig aan te doen, de beschaving rukte op, een stoomwals zonder remmen.

Broeder Martin de Murúa, geschiedschrijver, bestrijder van het heidendom en berucht om zijn mishandeling en uitbuiting van Indianen.

Dat treurige lot lijkt het laatste boek van Norman Lewis, onlangs onder de titel Zendelingen in het Nederlands vertaald, eveneens te ondergaan. Penguin Books weigert het in haar reeks op te nemen - terwijl het andere werk van Lewis daar wel uitgegeven wordt. De redenen daarvoor zijn me niet bekend maar je hoeft er niet lang naar te zoeken. De belangrijkste zal de opzet van het boek zelf zijn. Daar valt inderdaad wel het een en ander op aan te merken. Maar de ondergeschikte reden interesseert me hier meer: het is een heikel onderwerp en het is niet modieus want gaat (voornamelijk) over Indianen. Alweer die Indianen, zullen de uitgevers verveeld gedacht hebben, zonder zich te realiseren dat het een van de laatste keren zal zijn dat dit argument geldigheid bezit. Want nog maar even en de traditionele Indianen zullen niet meer bestaan. Een lang proces waarvan de historicus Slicher van Bath het begin en Lewis het einde beschrijft, is daarmee afgesloten. Treurzangen overeen ‘verloren cultuur’ - nu al beduidend meer in trek dan pleidooien voor redding van de restanten - kunnen dan beginnen. Dat proces begon natuurlijk in het jaar dat Europa over enkel jaren met veel bombarie zal herdenken: de ontdekking van Amerika. ‘Een ontmoeting tussen twee werelden,’ luidt een van de ondertitels van het boek van Slicher van Bath. Het zijn veelzeggende begrippen. ‘Ontdekking’: alsof Amerika niet bestond voordat de Europeanen er kwanten en de Inka's en de Azteken hongerige apen waren die naar een beetje beschaving smachtten. ‘Ontmoeting’ (ik kan me nauwelijks voorstellen dat Slicher van Bath het zelf verzonnen heeft): alsof twee vrienden elkaar tegenkomen, een praatje maken en hun weg vervolgen. ‘In 1570,’ schrijft laatstgenoemde, ‘was slechts een klein deel van het aantal Indianen uit 1492 over.’ Volgens zijn berekeningen (Slicher van Bath is een internationaal erkende specialist op dit terrein) zouden er in 1492 tussen de vierendertig en zesenveertig miljoen Indianen in Zuid- en Midden-Amerika geleefd hebben. Het lijkt veel maar is weinig als je bedenkt dat Europa - qua omvang nog niet een derde van dat gebied - beduidend meer inwoners had. Tachtig jaar later, in 1570 dus, waren daarvan nog zo'n negen miljoen Indianen over. Weer tachtig jaar later was ook dat aantal tot de helft gereduceerd. Daarmee was de Indiaanse bevolking in goed anderhalve eeuw tot zo'n tien procent van haar oorspronkelijke aantal teruggebracht. Als je ervan uitgaat dat de bevolking in die tijd stabiel gebleven zou zijn, een ‘massamoord’ van zo'n dertig lot veertig miljoen mensen dus. ‘Ontmoeting tussen twee werelden’? De vergelijking met de Duitse concentratiekampen lijkt met andere woorden niet ongerijmd.

Ziektes

Mishandeling en bestraffing van Indianen die gedwongen werden in de kwikzilvermijnen van Huancavelica te werken.

Of toch? Iedereen heeft wel eens verhalen gelezen over die stoere conquistadores die Indianen neermaaiden als waren het rietstengels (het in mijn ogen interessantste opstel in het boek van Slicher van Bath gaat over de schrijvers van deze verhalen). Heel lang heeft men gemeend dat regelrechte moord de belangrijkste verklaring was voor de decimering van de Indiaanse bevolking. Dat is onjuist. De belangrijkste verklaring vormen de ziektes die de Europeanen met zich meebrachten en waartegen de Indianen niet bestand bleken. Pokken, tyfus en pest waren ook voor de meeste Europeanen dodelijk. Maar tegen mazelen, influenza en bof waren zij redelijk goed bestand. De Indianen niet. ‘Het spreidingspatroon van de ziekten in de zestiende eeuw is onthullend,’ schrijft Slicher van Bath. ‘Veel slachtoffers vielen in de havens langs de kust van de golf van Mexico en langs de kust van de Stille Zuidzee, verder in het dichtbevolkte centrum van de vallei van Mexico en in de steden langs de wegen die de kust met de stad Mexico en de mijnbouwdistricten verbonden.’ Met andere woorden: in de gebieden waar de Spanjaarden het meest actief waren. Dat veranderde pas aan het eind van de eeuw. Dan komen ziektes vooral in dichtbevolkte streken voor. ‘Zij zijn inheems geworden.’

‘Achteraf beschouwd zijn er in het algemeen geen aanwijzingen dat het gedrag van de Spanjaarden in de overzeese bezittingen sterk afweek van dat der Britten, Fransen, Nederlanders en Portugezen in hun koloniën.’ Hoe bizar ook, met genoemde ziektes is dat een tweede argument dat de Spanjaard van schuld ontlast. Het komt echter heel anders te liggen wanneer westerlingen met kennis van genoemde (en andere minstens zo stuitende) zaken doorgaan met hetzelfde gedrag. Dan wordt hun optreden van verwerpelijk tot crimineel. Dat is wat Lewis met nauwelijks ingehouden woede in zijn boek over de Amerikaanse zendelingen beschrijft.

Nadat Gerrit-Jan Zwier enkele maanden geleden over dit boek in het tijdschrift Onze Wereld had geschreven, stuurde een lid van het Wycliffe Bible Translators-gezelschap een ingezonden brief. Daarin werd beweerd dat het schandalig was om deze stichting van criminele activiteiten te beschuldigen. Men deed immers niets anders dan goed en onschuldig werk. Ik ben ervan overtuigd dat de briefschrijver te goeder trouw is. Maar: ‘Voor de aanhangers thuis,’ schrijft Lewis, ‘bleven de Wycliffe Bible Translators de vertrouwde, vlijtige zieltjeswinners die zich alleen bekommerden om het verkondigen van het evangelie aan de heidenen. Als ze eenmaal in het buitenland waren werden de zendelingen, althans in naam getransformeerd tot linguïstische veldwerkers, die geheel opgingen in wetenschappelijk taalonderzoek.’ De predikanten die Lewis beschrijft, hebben weinig van bloedhonden. Integendeel, ze glimlachen vriendelijk, zijn rustig, zelfs verstandig. Maar één ding onderscheidt hen radicaal van anderen met gelijke karaktertrekken: ze hebben de waarheid in pacht en twijfelen er niet aan dat mensen met andere inzichten van die waarheid doordrongen moeten worden. In de eerste plaats om in de hemel te komen. In de tweede plaats om te leven zoals normale mensen behoren te doen.

Een knielende en smekende Indiaan wordt belaagd door zes wilde dieren, symbolen voor de personen door wie hij wordt geplunderd. Tekeningen van Huaman Poma de Ayala, 1613.

Van deze hulpacties geeft Lewis verbluffende staaltjes. Om eerst maar bij die hemel te blijven: de weg daarheen is geplaveid met de bijbel. Voorop staat dus dat de Indianen van ‘Het Woord’ goed doordrongen moeten worden. Maar hoe dat te doen? Hoe een tekst te vertalen die vol staat met begrippen en connotaties die voor een Indiaan onbegrijpelijk zijn? ‘Hoe kunnen de muren van Jericho omvallen voor iemand die nooit een baksteen heeft gezien? Wat voor zin kan de gelijkenis van de talenten hebben voor een Panare (een stam in Venezuela) in wiens taal geen woord bestaat voor winst?’ Het lastigste probleem, aldus Lewis, duikt echter bij het woord ‘schuld’ op. Zonder dat begrip valt immers de gereformeerde leer van een wrekende God die pas na ‘boete’ voor ‘verlossing’ zorgt als een paraplu in het water. Maar wat zouden Indianen te maken kunnen hebben met de dood van een man in een werelddeel dat hen nog niet eens ontdekt had? De oplossing ligt voor de hand, de vertaling van de bijbel eveneens:

Carlos Antonio López, consul en president van Paraguay van 1844 tot 1862.

‘De Panare hebben Jezus Christus gedood omdat ze slecht waren

Laten we Jezus Christus doden

zeiden de Panare

...

ze legden hem op een kruis.’

Waarop onvermijdelijk de straf volgt:

‘God zal de Panare uitroeien door hen in het vuur te werpen. Het is een heel groot vuur. Ik ga de Panare in het vuur werpen, zei God.’

Reservaten

Uiteindelijk blijken de nog her en der in Zuid-Amerika verspreid levende stammen tegen de handig uitgespeelde apocalyptische bombast niet opgewassen. Ze tonen zich bereidwillig, worden naar beschaafde gebieden getransporteerd, in reservaten bijeengepropt, aan het werk gezet (‘In het zweet des aanschijns zult gij’), in T-shirts gehuld, met hamburgers gevoed, verplicht zich met zeep te wassen, van spaarpotten voorzien, kortom geleerd te leven zoals het hoort. Een groot deel van hen sterft binnen afzienbare tijd aan ‘raadselachtige’ ziektes. Dat bedroeft de predikanten, zeker wanneer de dood voor de doop intreedt. Wanneer het daarna gebeurt, tant pis. In ieder geval is dan de ziel gered.

Dit verhaal begint langzamerhand inderdaad tot het verleden te behoren. Ingrijpen van de Zuidamerikaanse regeringen, activiteiten van een organisatie als Survival International, reportages van antropologen of schrijvers als Lewis (hij kreeg in 1968 wereldfaam door een artikel over genocide in Brazilië) hebben daartoe zeker bijgedragen. Maar de belangrijkste verklaring daarvoor ligt elders: er zijn nauwelijks onontdekte stammen over.

Hoe dat komt? Werd er weer een gevonden, gebeurde het weer, dan zweeg men maar. Er was toch geen mens die het interesseerde.

■