Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

Met stomheid geslagen
Autobiografische roman van André Kaminski

Kiebitz door André Kaminski Vertaling Thomas Graftdijk Uitgever Bert Bakker, 264 p., f 39,90

Piet de Moor

Helemaal in het begin van zijn roman Volgend jaar in Jeruzalem vertelt de schrijver André Kaminski dat op de grafsteen van Rabbi Schloime Rosenbach, een joodse voorouder van de schrijver, het volgende gezegde zou hebben gestaan: ‘De waarheid is het kostbaarste van alle goederen en moet daarom met spaarzaamheid en terughoudendheid worden gehanteerd.’ Helemaal naar het slot toe, als de oude Poolse jood Janki zich in een even komische als vertederende scène verzoent met zijn revolutionaire zoon Herschele (Janki schenkt zijn pasgeboren kleinzoon een fortuin, als de ouders er maar van afzien om het wicht Vladimir Iljitsch te noemen, wat gelukkig ook gebeurt), neemt de schrijver die draad weer op. Of hij nu de waarheid heeft verteld of niet, zegt de schrijver, het doet er niet toe, want ‘we spreken en schrijven de waarheid alleen als ons niet anders overblijft.’ Zoals alle goede vertellers is Kaminski dus een begenadigde leugenaar.

Het lijdt weinig twijfel dat André Kaminski uitvoerig uit zijn eigen biografie heeft geput en met veel plezier Dichtung en Wahrheit heeft gemengd om een soort vervolg te schrijven op Volgend jaar in Jeruzalem, waarvan het einde samenvalt met het ineenstorten van de Donaumonarchie. Kaminski, die in 1923 in Genève geboren werd, keerde in 1945 naar Polen terug. In Warschau werkte hij als schrijver, journalist en dramaturg. In 1968 werd hij uit het land gezet.

Kiebitz, het hoofdpersonage uit de gelijknamige roman, is een vogel die in wereldvreemdheid niet moet onderdoen voor de zonderlingen, uitvinders, zwervers en dromers die Volgend jaar in Jeruzalem bevolken. Gideon Esdur Kiebitz, die door zijn schoolvriendjes spottend Don Kiebitz de la Mancha wordt genoemd, is een in Zwitserland geboren joodse Pool, die na de Tweede Wereldoorlog het Westen de rug toekeert en zich in Warschau vestigt, de hoofdstad van het land waarin, dankzij de vermeende weldaden van het communisme, de eenentwintigste eeuw al aangebroken zou zijn. In Warschau, waar Kiebitz aanvankelijk als regie-assistent op de hoorspelafdeling wordt tewerkgesteld, aarzelt zijn chef Dardzinski niet om zijn mening te kennen te geven: ‘Een intelligent mens, meneer Kiebitz, vlucht van Polen naar Zwitserland. U bent echter een stuk koeiestront en vlucht van Zwitserland naar Polen.’ Dat het Poolse experiment voor Kiebitz met een sisser is afgelopen, weten we meteen bij het begin van de roman. Twintig jaar heeft Kiebitz het in Polen uitgehouden, al is het niet allemaal even ellendig geweest. Hij ontmoet er zijn vuurlelie, een erotische bom op wie hij stapelverliefd is, en hij maakt carrière als producer. Niettemin, tijdens de antisemitische golf die in 1968 in Polen zijn hoogtepunt bereikt, vlucht hij naar Wenen. Het definitieve afscheid van vrouw en kind, die op het laatste ogenblik besluiten in Polen te blijven, is een traumatische ervaring. De gebeurtenissen hebben hem letterlijk met stomheid geslagen: Kiebitz, die zijn dagen eenzaam slijt in de Oostenrijkse hoofdstad, heeft het spraakvermogen verloren.

André Kaminski

Correspondentietherapie

Zijn poging om te genezen bepaalt tevens de structuur van de roman: hij wendt zich in brieven tot een Zwitserse jeugdvriend, die inmiddels psychiater is geworden, en verzoekt hem om een correspondentietherapie te proberen. Die correspondentie, die door toedoen van de bekrompen en hautaine psychiater aanvankelijk erg stroef verloopt, is het begin van een hartelijke vriendschap tussen de twee mannen. Kiebitz geneest uiteindelijk, niet dankzij de psychiatrie, maar dankzij het falen ervan. Het levensverhaal van Kiebitz, dat de nuchtere Zwitserse dokter met verstomming heeft geslagen, heeft ook averechts gewerkt. De dokter: ‘In een van uw brieven hebt u geschreven dat ik in mijn jeugdjaren een fascist ben geweest. Waar zijn ze, mijn jeugdjaren? Ik kan me ze niet herinneren. Ik heb verdrongen wat ik toen was.’

Net als in Andrzej Szczypiorski's Een mis voor de stad Atrecht, is Kiebitz een roman die in hoofdzaak gaat over het functioneren van de macht in een totalitair systeem. Om zijn verhaal gestalte te geven koos Szczypiorski (die de Poolse censuur moest omzeilen) voor een middeleeuwse metafoor. Kaminski, die zijn roman in Zwitserland schreef, heeft geen omwegen nodig. Kiebitz brengt het tot hoog aanzien bij het Poolse volk als televisiester: in aanwezigheid van de betrokkenen reconstrueert hij een aantal processen, waaruit duidelijk blijkt hoezeer de machthebbers een loopje met de waarheid plegen te nemen. De partij grijpt niet in, want het programma van Kiebitz functioneert als ventiel: de massa scheldt, maar de macht van de partij blijft onaangetast. Kiebitz, de jood, doet zichzelf de das om wanneer hij meent dat, gezien het oplaaiende antisemitisme, de tijd is aangebroken om het in zijn programma voor de joden op te nemen. Voortaan wordt hij door datzelfde volk, dat hem even tevoren nog op de handen heeft gedragen, uitgekotst. Zonder dat ze daar iets voor hoefden te doen, hebben Kiebitz' tegenstanders in de partij de ‘Nestlé-communist’ geliquideerd.

Er staan hartverscheurende scènes in dit boek: er zijn de huiveringwekkende verhalen van de door oorlog, vervolging en mishandeling psychisch en fysiek toegetakelde weeshuisklanten, die ook de haren van de psychiater te berge doen rijzen. Er is de passage waarin een oude, revolterende joodse tandarts overhoop geschoten wordt door een vrouwelijke grensbeambte die scheldend in zijn anus naar dollars zoekt. Er is ten slotte de passage waarin Kiebitz, die met zijn gezin naar Oostenrijk wil, in gezelschap van zijn niets vermoedend zoontje de door hen opgenomen en geliefde straathond naar het hondenasiel brengt, waar hij zeker vergast zal worden. ‘Plotseling richtte hij (het zoontje) zich op en roep met zo schrille stem dat het bloed in mijn aderen stolde: “Hasjek, kom!” Toen gebeurde er iets ijzingwekkends. Honderden honden begonnen luid te janken. Het hele vernietigingskamp leek te protesteren. De jodenhonden wilden niet vergast worden! Nu stormde mijn zoon op de toegangspoort af. Hij wilde hem openrukken, Hasjek bevrijden, maar het ging niet. Hij rende met het hoofd tegen de planken deur. Hij trommelde op de blikken bekleding, tot ik hem optilde en naar de auto terugbracht. Hij was volkomen uitgeput, en onder het gehuil van een paar honderd ten dode opgeschrevenen, onder het geblaf van een wild geworden concentratiekamp reden we terug naar huis. Op deze dag, dokter, heb ik mijn spraakvermogen verloren. Ik kon weliswaar nog praten, en de woorden spatten als altijd van mijn tong, alsof er niets gebeurd was - maar ik had niets meer te zeggen. Ik wist dat ik een blik in de het had geworpen. Met mijn eigen ogen. Ik was geen onbeschreven blad meer.’ Later, op het perron, weigert het zoontje in te stappen. ‘Hij keek mij aan met de afschuw van de zwakkere. En hij zei drie woorden, die ik nooit vergeten zal: “Ik haat je.”’

■