Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

De culturele smeltkroes van Cairo
Nagieb Mahfoez in het Nederlands vertaald

De dief en de honden door Nagieb Mahfoez Vertaling Marcelle van de Pol en John Cremers Uitgever Het Wereldvenster, 139 p., f 19,90
Gesprekken met Nagieb Mahfoez door Gamaal al-Ghitani Vertaling en nawoord Djûke Poppinga Uitgever Het Wereldvenster, 56 p., f 12,50

Oscar Niezen

De Arabische wereld mag om meer dan één reden blij zijn met de toekenning van de Nobelprijs voor literatuur 1988 aan de Egyptenaar Nagieb Mahfoez. Deze eerste Nobelprijs voor een Arabische auteur betekent dat de literatuur uit die streken eindelijk serieus genomen wordt door de westerse critici, en is dus goed voor het gevoel van eigenwaarde. Daarnaast zullen zeer vele moslims - ik durf rustig te zeggen: de meeste intellectuelen onder hen - hopen dat de publiciteit rond Mafhoez het door de Rushdie-affaire veroorzaakte leed enigszins zal verzachten. De felle reacties uit fundamentalistische hoek op het boek van Rushdie leidden - op zijn zachtst gezegd - niet tot meer begrip in het Westen voor ‘de islamitische cultuur’. Vele publicisten maakten in hun gerechtvaardigde woede over Khomeiny's uitspraken de fout om de hele moslimwereld op één hoop te gooien en de Iraanse zwartjurken tot norm te verheffen.

Het is juist dat begrip tussen twee grote cultuurgebieden - ‘het Westen’ en ‘de islamitische wereld’ - dat door Nagieb Mahfoez meermalen is genoemd als één van de doelen die hij met zijn schrijverschap hoopt te bereiken. Bijna al zijn romans en verhalen spelen in de stad Cairo; sinds 1882 is de westerse invloed hier permanent en op alle terreinen van het leven merkbaar. Tegelijk houdt de grote massa van de stadsbevolking vaak lang vast aan de plattelandsgewoontes en de religieuze gebruiken van de voorouders, zodat een culturele smeltkroes is ontstaan, vol spanningen en tegenstrijdigheden. Het werk van Mahfoez is voor de westerling een uitstekend middel om die smeltkroes beter te begrijpen.

Achtergrondinformatie

Mahfoez moest wel eerst de Nobelprijs krijgen, maar toen de prijs er eenmaal was, kwamen uitgevers en redacties snel in actie. Bestaande vertalingen - er was al een bescheiden aanbod in het Engels, Frans en Duits - werden herdukt, Mahfoez' stamcafé Ali Baba in Cairo werd platgelopen door tv-ploegen uit alle windstreken, en er kwamen fondsen vrij voor nieuwe vertalingen, ook in Nederland. Vorig jaar verscheen de verhalenbundel De moskee in de steeg en nu is er De dief en de honden, een roman uit 1961, en de interviewbundel Gesprekken mei Nagieb Mahfoez van Gamaal al-Ghitani. Al-Ghitani is een door Mahfoez beinvloede, jongere Egyptische auteur van wie hier vorig jaar de roman De spion van de sultan verscheen (een boek dat helaas f 39,90 moet kosten). Twee wensen gaan hiermee tegelijk in vervulling: in een bespreking van De moskee in de steeg (VN Boekenbijlage, 18 maart 1989) schreef ik dat de romans van Mahfoez in het algemeen boeiender zijn dan zijn korte verhalen, en dat het Nederlandse publiek behoefte heeft aan achtergrondinformatie over deze hier nog onbekende schrijver.

Gesprekken met Nagieb Mahfoez, door al-Ghitani in 1980 samengesteld, is een dun maar informatief boekje; de schrijver komt tot leven in hoofdstukjes als ‘mijn jeugd’, ‘huwelijk en gezin’, ‘lezen’, ‘schrijven’, enzovoort. Al-Ghitani registreert; Mahfoez is constant aan het woord. Op een tiental foto's zien we hem in zijn geliefde Cairo, en de algemene biografie die Pjûke Poppinga op de laatste bladzijden geeft mag wat mij betreft aan elke komende Mahfoez-uitgave toegevoegd worden.

Mahfoez heeft eens verklaard dat hij er vanwege dit boekje geen behoefte meer aan heeft zijn memoires te schrijven. ‘De vrouwen die bij mijn moeder over de vloer kwamen, mijn vrienden, de mensen die ik op mijn werk ontmoette, allemaal hebben ze model gestaan voor personen in mijn boeken’, aldus Mahfoez in Gesprekken, en ook blijkt de overeenkomst tussen de auteur zelf en de figuur Kamal in zijn magnum opus De Trilogie (1956-57). Net als Kamal is Mahfoez de jongste uit een groot gezin in de oude wijk Gamaliyya in Cairo. Toch wijst hij in de Gesprekken ook op verschillen tussen zijn eigen familie en die van de tirannieke, schuinsmarcherende Ahmed Gawad uit de Trilogie: ‘Mijn ouders hielden van me, ze zijn altijd bij elkaar gebleven en mijn vader heeft nooit andere vrouwen gehad. Hij was geen dronkaard, niet verslaafd aan gokken en hij was niet buitensporig streng.’

Mahfoez wordt door buurtbewoners met de Nobelprijs gefeliciteerd

Mahfoez komt naar voren als een serieuze, gevoelige en zeer gedisciplineerde man. Zijn schrijverschap gaat vóór alles, en hij is constant bang om - zoals de meeste Egyptenaren - zeeën van tijd te moeten besteden aan familiebijeenkomsten en andere sociale verplichtingen. Frappant is de beschrijving van zijn ‘besluit om te trouwen’, in 1954, van de ene dag op de andere. De leegte die hij destijds voelde overwon de angst ‘dat het huwelijk mijn leven als schrijver kapot zou maken,’ en gelukkig had zijn vrouw vrijwel geen familie meer. Natuurlijk moest Mahfoez na zijn huwelijk zijn werkritme aanpassen: ‘de hele vrijdagochtend reserveerde ik voor mijn gezin en de zomervakanties brachten we altijd samen door. Mijn vrouw heeft altijd veel rekening met mijn werk gehouden en ik kan wel zeggen dat zij in haar eentje de opvoeding van de kinderen op zich heeft genomen.’

Wanhoopsdaden

Hoewel Mahfoez de bekendste schrijver van de Arabische wereld is, heeft hij nooit van zijn pen kunnen leven; in een arm land als Egypte is literatuur geen vetpot. Tijdschriften betaalden Mahfoez nooit voor zijn verhalen, behalve één keer. Tegen het einde van het jaar kreeg hij te horen dat hij recht had op één pond omdat zijn verhaal geplaatst was in een tijdschrift. ‘Ik was verbaasd,’ aldus Mahfoez, ‘omdat ik nooit had geweten dat je er geld voor kon krijgen. Later bleek dat ze op hun jaarrekening een pond te veel hadden gehad.’

Het oeuvre van Nagieb Mahfoez is omvangrijk, maar ook hij werd enkele malen geplaagd door een crisis. Zijn jarenlange zwijgen na de ‘revolutie’ van Nasser c.s. in 1952 is door critici al op uiteenlopende manieren geïnterpreteerd: lafheid, stil protest tegen of juist extreem enthousiasme over het nieuwe bewind. In gesprek met al-Ghitani houdt Mahfoez het zelf op een ‘writer's block’, na het uitputtende werk aan de Trilogie. Het gebrek aan inspiratie viel hem zwaar (‘het was zó erg, dat ik naar de dood verlangde’), en toen hij in de jaren zestig weer ging schrijven bleef de dood als thema prominent aanwezig. Hij schreef de obsessies van zich af: ‘alleen schrijven kan een mens bevrijden van zijn dwanggedachten.’

Mahfoez in de wijk Bain al-Kasrain, waar hij zijn jeugd doorbracht

Uit die sombere en geobsedeerde periode stamt de roman De dief en de honden, als eerste Mahfoez-roman in het Nederlands vertaald. Het is het verhaal van Sa'ied Mahraan, een beroepsinbreker die na vier jaar gevangenschap vrijkomt en ontdekt dat hij alles kwijt is. Zijn vrouw is hertrouwd met een man die hij als zijn vriend beschouwde, zijn zesjarige dochter herkent hem niet meer en oude kameraden laten hem in de steek. Sa'ied voelt zich door iedereen verraden, en zijn wraakgevoelens slepen hem mee in een kolkende stroom van wanhoopsdaden, nachtmerries en zinloos geweld. Opgejaagd door politiehonden belandt hij uiteindelijk op een begraafplaats waar het verhaal zijn climax bereikt.

De roman speelt in 1954 of '55; de lezer merkt duidelijk hoe Mahfoez zijn eigen crisis van die jaren herbeleeft. Onontkoombaar rent Sa'ied zijn noodlot tegemoet, en zijn vele monologen ademen een beklemmende sfeer. Veelvuldige perspectiefwisselingen versterken het koortsachtige ritme van het boek: Sa'ied spreekt nu eens in de ik-vorm, wordt dan weer beschreven in de derde persoon en ook vaak door zichzelf toegesproken (‘wat heeft jouw leven voor zin als je je vijanden niet kunt straffen?’). De compacte opbouw van de tekst (korte zinnen, hoog tempo) maakt De dief en de honden tot een meeslepende roman, typisch een boek om in één adem uit te lezen.

Zoals in vele romans uit deze periode is het persoonlijke, existentiële drama op subtiele wijze verweven met de politieke realiteit van het Egypte van die jaren. Cruciaal voor Sa'ieds vervreemding is het feit dat hij de revolutie van Nasser niet heeft meegemaakt. Na zijn vrijlating belandt hij in een volkomen veranderde maatschappij. Als één van de eersten wees Mahfoez er in dit boek op hoe oude socialistische idealen onder het nieuwe bewind snel verkwanseld werden voor een erebaantje. Sa'ieds intellectuele vriend Ra'oef moedigde hem vóór de machtswisseling aan om te stelen van de rijken, maar dit anarchisme is totaal verdwenen nu hij zelf in een villa woont. Ook Ra'oef is dus een verrader, concludeert de woedende Sa'ied.

In haar uitstekende nawoord beschrijft Marcelle van de Pol overtuigend hoe de politiek een essentieel element van Mahfoez' werk is, óók in De dief en de honden, waar voortdurend het gekwelde innerlijk van één persoon centraal staat. Zoals al-Ghitani het optekent in Gesprekken met Nagieb Mahfoez: ‘het is mogelijk dat er geen romantiek in een boek zit, maar een verhaal zonder politiek bestaat niet.’

■