Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 4]

Pieter Saenredam
Vervolg van pagina 1

schilderijen ging deel uitmaken van de ‘Dutch Gift’ waarmee men de Engelse koning Karel II goedgunstig probeerde te stemmen ten opzichte van Holland. Zijn schilderij van het oude Amsterdamse stadhuis werd door de gemeente aangekocht en in de raadzaal gehangen. Hij was een actief lid van het Sint Lucasgilde en zelfs een tijd voorzitter.

Er zijn van Saenredam nauwelijks persoonlijke geschriften bekend, behalve een brief aan Huygens en natuurlijk de vele aantekeningen op de honderd tekeningen, maar die zijn zuiver zakelijk en precies en braaf van toon. Ook wordt aangenomen dat hij zelf de schrijver is van zijn korte biografie in Cornelis de Bie's Het Gulden Cabinet (1662), waarin staat dat hij, na tien jaar in de leer te zijn geweest bij Frans de Grebber, in 1623 definitief besloot zich te specialiseren in het schilderen van ‘perspectiven / kercken / saelen / galderijen / ghebouwen / en andere dinghen soo van buyten als van binnen soo naer het leven doende / dat het leven ende natuer gheen meerder volmaecktheydt en konnen bethoonen als hy met Pinceel seer constich weet uyt te drucken.’ Waarom Saenredam zich specialiseerde is niet met zekerheid te zeggen, maar Schwartz en Bok weten plausibel te maken dat het een uitvloeisel zou kunnen zijn van zijn werk aan het boek van de contra-remonstrant Samuel Ampzing waarin de stad Haarlem wordt verheerlijkt. Daaraan werkte ook de wiskundige en stedebouwkundige Pieter Wils mee, van wie Saenredam aantoonbaar veel geleerd heeft. Bovendien verscheen in hetzelfde jaar van Saenredams beslissing een boekje waarin schilders werd aangeraden juist van architectuur hun specialiteit te maken: Jacques de Ville's T'Samen-spreeckinghe / betreffende de Architecture ende Schilderkonst. Schilders die dit specialisme kozen zouden het niet breed hebben, maar doordat het aanmerkelijk veeleisender werk was zouden ze er veel eer mee inleggen: ze zouden de generaals onder de kapiteins zijn. Volgens Schwartz en Bok moet dit de reden geweest zijn voor Saenredams beslissing: ‘Achter zijn schijnbare bescheidenheid verborg Saenredam een grote eerzucht. Zijn beroepsopvattingen en de maatschappelijke ambities die hij voor zijn nageslacht koesterde, waren die van een generaal, niet van een kapitein.’

Katholieke attributen

Hoewel Saenredam uit een gereformeerd nest kwam moet hij tamelijk onaangedaan zijn gebleven onder de godsdiensttwisten die in het land tot aan zijn voordeur woedden. Hij werd pas in 1652 zelf lid van de gereformeerde kerk, maar een aanwijsbaar grotere vroomheid leverde dat niet op. Hij ging ook toen door met het schilderen van kerkinterieurs waarop met opvallende nadruk katholieke attributen voorkwamen, zelfs als die daar niet meer aanwezig waren toen hij er de tekeningen maakte. Aan het raadsel van Saenredams katholiserende schilderijen besteden Schwartz en Bok veel aandacht en ze komen met veel gegevens om de bewering te staven dat alle ‘visuele kernpunten’ op een schilderij kernpunten waren omdat de opdrachtgevers er om hadden gevraagd: orgels, altaren, preekstoelen, graftombes. Schwartz en Bok moeten het herhaaldelijk betreuren dat zij niet hebben kunnen achterhalen wie de eerste eigenaars van de schilderijen waren, want dat zou veel verklaard hebben. Wanneer zij desondanks op grond van veel dwingende gegevens toch een mogelijke eigenaar suggereren gebeurt dat met wetenschappelijke egards: het is een suggestie die we voor een betere inruilen. De vele katholiserende elementen op de schilderijen ontkrachten aanmerkelijk de bewering dat Saenredams strengheid van calvinistische aard was. Hij was een kind van zijn tijd en milieu, maar daar binnen moet hij zonder berekening uitermate soepel zijn geweest. De strengheid was zijn stijl: hij dacht niet streng, maar schilderde streng.

Pieter Saenredam: De Sint-Antoniuskapel van de Sint-Janskerk in Utrecht (1645)

Hoewel Schwartz en Bok er voor een groot deel van hun boek op uit zijn om aan te tonen dat Saenredam vanaf zijn vroegste schilderijen niet slechts een ‘portrettist van architectuur’ was, maar dat overwegingen van niet-artistieke aard zijn hand hebben geleid (de verlangens van opdrachtgevers), stuiten ze toch herhaaldelijk op aspecten die ook daar niets mee te maken hebben. De kerkinterieurs van Saenredam kunnen nooit gelden als getrouwe portretten van die kerken, ook al is het duidelijk de Sint Bavo in Haarlem, de Pieters- of Mariakerk in Utrecht of de Sint Jan in Den Bosch. Er is altijd sprake van opzichtige afwijkingen van artistieke of inhoudelijke aard. Schwartz en Bok spreken in het geval van artistieke afwijkingen van ‘idealisering’ van het onderwerp, zoals met het schilderij van het exterieur van de Mariakerk met Mariaplaats in Utrecht, waarop hij veel storends wegliet. Het is een sereen tafereel, dat er nooit zo in het echt heeft uitgezien omdat de Mariaplaats voor veel werd gebruikt, onder meer als markt. Meer technische afwijkingen wat betreft hoogte, breedte en diepte van de kerken toonde Rob Ruurs aan in zijn boek Saenredam: the Art of Perspective, waar Schwartz en Bok dankbaar gebruik van maken.

Pieter Saenredam door Jacob van Campen (1628)

Dat Saenredam allerminst een zonderling was kunnen Schwartz en Bok ten overvloede bewijzen aan de hand van de veilingcatalogus van zijn boeken die de historicus Bert van Selm in 1976 vond in een Duitse bibliotheek. De vijftien pagina's en de 424 titels die daarin vermeld zijn vormen wellicht maar een deel van Saenredams bibliotheek, maar dat is voldoende om een scherp idee te krijgen van zijn veelzijdige belangstelling: literatuur van tijdgenoten, boeken op het gebied van de architectuur, stadsgeschiedenis, orgelbouw, theologie, anatomie, topografie en geschiedenis, filosofie, ethica en een opvallend groot aantal vertalingen van de klassieke schrijvers. Zeventiende-eeuwse theologie, de categorie boeken die tijdens zijn leven in de grootste aantallen werd uitgegeven, valt op door afwezigheid. Zijn tweeëntwintig boeken over filosofie en ethica ‘waren geen boeken voor een scepticus of bekeerling, maar voor een christelijke stoïcijn: Epictetus, Seneca en Boëthius.’ Zowel van de katholieke als protestantse schrijvers waren de tolerantste aanwezig: Lipsius en Coornhert. Moore en Spieghel. Hoewel Saenredam zich niet specialiseerde in literaire of historische onderwerpen streefde hij volgens Schwartz en Bok kennelijk wel het ideaal van de geleerde schilder na. Ze noemen hem een humanist in de eigen landstaal (omdat hij geen Grieks en Latijn, maar de vertalingen las), iemand die kennelijk zoveel belang stelde in de klassieken dat hij wellicht elke beschikbare vertaling bezat.

Geen autonome persoonlijkheid

Sinds het einde van de vorige eeuw hebben er over Saenredam voor kortere of langere tijd verschillende waardeoordelen bestaan die door Schwartz en Bok worden afgewezen, zonder dat zij zichzelf in staat achten er een eigen kunsthistorisch verantwoord oordeel tegenover te stellen. Zij kiezen niet voor de Saenredam die uitsluitend schilderde uit liefde voor de architectuur, niet voor de schilder die uitsluitend belangstelling had voor de ‘ruimte’ en die het onverschillig was welk gebouw hij voor zich had, niet voor de ‘colorist’, niet voor de archeoloog en historicus, niet voorde zonderlinge bultenaar en evenmin voor de ‘beschrijver’ van de realiteit, zoals de Amerikaanse kunsthistorica Svetlana Alpers hem wil zien in haar boek The Art of Describing. Voor Schwartz en Bok valt Saenredams artistieke persoonlijkheid samen met zijn maatschappelijke, religieuze en familiaire omstandigheden, en blijft er geen ruimte over voor wat wij nu een ‘autonome persoonlijkheid’ noemen. Over de esthetische indruk die Saenredams schilderijen op hen maken laten ze zich niet uit, ook al moet die groot geweest zijn. Het verlangen naar hun eigen reactie op Saenredams schilderijen verdwijnt tijdens het lezen van hun boek, omdat het daar zoveel voor in de plaats geeft. Het is een prachtig boek dat een genereuze en uitputtende indruk maakt omdat de auteurs diep gegraven hebben en (onder veel dankzegging) gebruik hebben kunnen maken van wat anderen gevonden hebben. (Soms gaat het archiefonderzoek wel erg ver: dan moeten we zelfs ‘de neef van De Grebbers schoonzuster’ als een belangrijke figuur in Saenredams leven beschouwen).

Hoewel zij er alle sympathie voor hebben, scharen Schwartz en Bok zich evenmin achter de mening van Jan Dibbets dat Saenredam eigenlijk een abstract schilder is geweest, de Mondriaan van de zeventiende eeuw. ‘Saenredam is een schilder die de realiteit net zo lang kastijdt tot hij een produkt heeft gekregen dat aan de realiteit ontstijgt’ zei Dibbets in 1984 in het Museumjournaal. Toch snijdt veel van wat Dibbets over Saenredam heeft gezegd hout, met name dat Saenredam ‘vanuit het schilderij’ heeft gedacht en dat hij een ‘ingeboren behoefte aan ordening’ had die naar het abstracte neigde. Het lijkt me inderdaad dat deze formele kant in het werk van Saenredam tot zijn specifieke geheim hoort. Maar Dibbets wil niets weten van het anekdotische in Saenredams schilderijen, wat toch iets is dat niet over het hoofd gezien kan worden. Ook de schilderijen van Saenredam zijn ‘plaatjes’ waarop iets te zien is, net zoals bij Vermeer of De Witte. De figuurtjes op zijn schilderijen vertellen misschien geen verhaal, ze zijn er wel op aanwezig als het onmisbaar menselijke binnen de monumentale architectuur. Zodra ze er niet zijn, zoals in de Odulphuskerk (afb. 241). Mariakerk (afb. 217) of de Nieuwe kerk (afb 238) krijgen de schilderijen onmiddellijk iets doods, zeker als er verder weinig details zijn die de monumentaliteit doorbreken. Ook al zijn de figuren bij Saenredam als vlooien zo klein, ze zijn onderdeel van de compositie. Ze hebben dezelfde functie als de hondjes die erop te zien zijn: iets levends tussen iets schijnbaar doods. Ze zijn bovendien een wezenlijk onderdeel van de visuele ritmiek van de schilderijen, precies als de wapenborden, de ramen en de balustrades. Het werd voor Saenredam al gauw te druk op zijn schilderijen; dat hij desondanks alle aandacht schonk aan de flanerende, biddende, spelende, pratende figuren (ook al schilderde hij ze niet altijd zélf, hij had ze er wel in gedacht) kan niet zonder betekenis zijn. Zij maken dat zijn kerkinterieurs ‘die aardse ruimtes van een hemelse rust’ zijn. ■