Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Brieven

Etty Hillesum

In de Boekenbijlage van 29 juli 1989 staat onder de titel ‘Een overmaat aan vergeestelijking’ een bespreking door Koos van Zomeren van de bundel essays over Etty Hillesum. Hierin wemelt het volgens mij van de vooroordelen en onjuistheden. Bovendien wordt mijn bijdrage aan deze bundel weliswaar als een van de twee essays genoemd die Van Zomeren interessant vindt, ‘ook een heldere, controleerbare beschouwing’, maar hij vindt het ook ‘wrang’ dat ik Etty's ‘ontwikkeling als genezing opvat’.

Wat bedoelt hij met dit laatste? Hij begint zijn recensie als volgt: ‘Ik heb Het verstoorde leven destijds verstijfd van afgrijzen gelezen.’ Deze reactie van Van Zomeren lijkt te berusten op uitspraken in Etty's dagboek als de volgende: ‘Het stijgt steeds weer als een kleine verwarmende golf in me op, steeds opnieuw, ook na de moeilijkste ogenblikken: wat is het leven toch mooi. Het is een onverklaarbaar gevoel. Het vindt ook geen steun bij de realiteit waarin wij nu leven.’

Het lijkt of, volgens Van Zomeren, Etty niet zo zou mogen voelen, als de realiteit zo afschuwelijk is. Hij eindigt althans zijn recensie met de zin: ‘Ik hoop nog lang op gespannen voet te staan met de wereld waarin mensen zich verzoenen met hun ondergang.’ Ondergetekende heeft in vergelijkbare omstandigheden (ook in Westerbork) eenzelfde soort paradoxale geluksbeleving gekend als Etty. Deze was van veel korter duur, maar het helpt me wel haar beter te begrijpen. Om Etty's worstelingen in haar dagboek, van een ‘hel’ van depressies naarde vrijheid van loslaten, vol plannen over wat ze na de oolrog wil doen, maar ook accepterend dat ze misschien in Polen zou omkomen, te kunnen begrijpen, zijn de door Van Zomeren gekozen wegen van afkeer, ironie en verstijving van afgrijzen, wel de slechtste.

Veel van de auteurs in de besproken bundel essays hebben mijn opvatting van Etty's ontwikkeling in de loop van haar dagboek als een ‘genezing’, met andere woorden geuit. Meteen nadat Het verstoorde leven was uitgekomen, sprak Abel Herzberg zijn twijfel uit aan de juistheid van deze titel, want ‘is het niet juist een vervuld leven?’ Vrijwel gelijktijdig schreef Kees Fens: ‘Een wat raadselachtige titel overigens, juist waar het gaat om opheffingen van verstoringen van vele kanten.’ Is een vervuld leven, na veel ellende, niet een genezing?

Overigens lijkt Van Zomeren alleen weel te hebben van dit ene boek van Etty, hij spreekt over ‘haar boek’. In feite is Het verstoorde leven slechts een selectie uit Etty's dagboeken, voor mijn gevoel soms wat eenzijdig geselecteerd en aanvankelijk met talloze kleine en grote afwijkingen van haar manuscripten, nu in 1989 gelukkig in de negentiende druk verbeterd. Toch zou ik iedereen die werkelijk in Etty geïnteresseerd is, willen adviseren het geheel te lezen: Etty. De nagelaten geschriften van Etty Hillesum. Men moet dan een zevenhonderd pagina's méér lezen dan in Het verstoorde leven, maar voor wie Etty beter wil kennen dan Van Zomeren deed, is het de moeite waard.

Haarlem

Dr. J. Bendien