Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Een index van goed en fout
De geschiedenis van het Riod

De onderzoekers van de oorlog Het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie en het werk van Dr. L. de Jong door Max Pam Uitgever SDU, 136 p., f 24,50

Jan Meyers

‘In dit symbool van verzet liggen goed en fout, laf en moedig, terreur en moord, geweld en sabotage, opgeslagen in grote archieven die bestaan uit tienduizenden mappen, dozen, registers en boeken. Achter elkaar neergelegd zou het materiaal tot een lengte van tweeeneenhalve kilometer reiken; één persoon zou ongeveer tweeëneenhalve eeuw nodig hebben om alles te lezen.’ Aldus karakteriseert Max Pam het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie.

Het plan voor een grootse documentatie van de bezettingstijd werd in de oorlog geboren. In Nederland was professor Posthumus er de promotor van, in Londen De Jong, toen redacteur bij Radio Oranje. De Jong sprak erover met Bolkestein, minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen in de regering in ballingschap. Deze richtte kort voor het einde van de oorlog via de radio een verzoek tot het Nederlandse volk om dagboeken, brieven, foto's, verslagen en wat dies meer zij ter beschikking te stellen, opdat het nageslacht getoond kon worden ‘wat wij als volk in deze jaren hebben doorstaan’. Wanneer er voldoende materiaal bijeengebracht kon worden, zou ‘het tafereel van deze vrijheidsstrijd geschilderd kunnen worden in volle glorie en glans’. Fraaie woorden waarin het gebrek aan inzicht dat men te Londen in de Nederlandse realiteit had luid doorklinkt. Er zou in ruime mate ook schande en doffe ellende te schilderen zijn...

Op 8 mei 1945 meldde de Staatscourant de oprichting van een documentatiecentrum. Aanvankelijk heette het Rijksbureau voor Oorlogsdocumentatie. Met ingang van 1 oktober daaraanvolgend kreeg De Jong er de dagelijkse leiding van. Taak nummer een was het vergaren en nog eens vergaren van gegevens. Er werden speurtochten ondernomen. Uit Duitsland werden karrevrachten kopieën aangevoerd: het archief van de SS, dat van Seyss-Inquart, de correspondentie van Rauter, waarop later diens veroordeling voornamelijk gebaseerd was. Niet altijd was het prijs. Mussert had zijn archief laten onderduiken op de Lüneburger Heide. Wanneer het uur daar was, hoopte hij aan de hand daarvan aan te tonen hoe braaf hij voor het vaderland op de bres had gestaan. Mussert en het instituut hadden pech: bij de nadering van de Canadezen gaf de Gauleiter van die contreien de documenten aan de vlammen prijs.

Geruchtmakende affaires

Helder en beknopt geeft Pam een overzicht van de diverse aspecten van het Riod: het kampen met opheffingsgevaar, de emotionele druk van de gedocumenteerde verschrikkingen op de medewerkers, de diverse taken zoals daar zijn het verrichten van wetenschappelijk onderzoek en het entameren van geschiedschrijving, het verschaffen van informatie zowel aan overheid als aan particulieren. Er werd en wordt veel antecedentenonderzoek verricht voor de beoordeling van claims en aanspraken op bijzonder pensioen door werkelijke of vermeende oorlogsslachtoffers. In de loop der jaren zijn er zo'n honderdduizend(!) afgehandeld. Van eminent belang was natuurlijk de rol van het instituut bij processen tegen oorlogsmisdadigers, niet alleen in eigen land, ook in het buitenland zoals bij die tegen Eichmann, Zöpf, Slottke en Harster. Er is nog een lange lijst van verdachten. Duitsers en Nederlanders. De kans dat die ooit nog eens ter verantwoording zullen worden geroepen moet uiterst gering worden geacht. Soms leidde het boven water komen van bepaalde gegevens tot geruchtmakende affaires zoals in de gevallen Weinreb, Luns en Aantjes. Pikant waren voorts de pogingen van het driemanschap van de Nederlandse Unie en de directie van de Nederlandse spoorwegen om publicatie van hun kwalijke oorlogsverleden te voorkomen.

In de loop van de jaren groeide het Riod uit tot een niet meer weg te denken instelling en werd De Jong een nationale figuur. Hij aarzelde niet om in voorkomende gevallen de daaraan verbonden autoriteit aan te wenden. Als een der eersten bepleitte hij de instelling van een departement voor milieu-aangelegenheden. Hij viel minister van Buitenlandse Zaken Van der Stoel aan op diens Israël-beleid, waarschuwde in 1970 dat de gevechtswaarde van onze krijgsmacht praktisch tot nul was gedaald. In diverse gewetensvragen verhief hij zijn stem, vaak in het Journaal; inzake de drie, later de twee van Breda, 's lands afvaardiging naar de teraardebestelling van Hirohito. Het Griekenland van de kolonels diende je te mijden. Idem Oostenrijk, toen Waldheims nazi-verleden bekend werd; Nederland, Claus en Beatrix vooraan, lieten zich de wintersportpret niet bederven.

Onderzoekers van de oorlog is een uitgebreide versie van de kleurenbijlage van Vrij Nederland die in mei 1985 verscheen ter gelegenheid van het veertigjarige bestaan van het Riod. Waar nodig zijn gegevens geactualiseerd: professor Van Winter is thans drieënnegentig, die en die is met pensioen, het aantal delen van De Jong is uitgegroeid tot zevenentwintig. Een enkele zin is geschrapt of vervangen. In de hoofdstukken zes, zeven en acht zijn een paar korte passages toegevoegd. Daarentegen is er een stukje met betrekking tot de Weinreb-affaire weggelaten, onder andere de mededeling dat Hermans heeft gedreigd de NRC te verlaten wanneer Rubinstein daar aan de bak mocht komen. Geheel nieuw is het hoofdstuk over de Indische afdeling, een belangrijke toevoeging, want inmiddels is De Jongs geschiedschrijving van Indië verschenen, waar nogal wat om te doen is geweest. In 1946 werd er een Indische afdeling aan het instituut toegevoegd. Aanvankelijk had die een dependance in Djakarta, toen nog Batavia. Als gevolg van de ongunstige omstandigheden werd deze in 1948 overgeplaatst naar Amsterdam.

Jacob Zwaan, jarenlang archivaris van het Riod
eddy de jongh

Ook nieuw is een interview met De Jong, onder meer natuurlijk over zijn unieke geschiedwerk en allerlei reacties daarop. Niet zelden waren die onbillijk en werd er op de persoon gespeeld. Wat niet wegneemt dat hij het de mooiste opdracht is blijven vinden die ooit in Nederland werd gegeven. Zijn uitspraak dat Hitler tot op zekere hoogte de vrucht is van tweeduizend jaar christendom vind ik niet de meest opmerkelijke. Dat is volgens mij de bewering dat iedere Nederlander lid van een politieke partij hoort te zijn. Dat contrasteert mooi met wat een Riod-medewerker elders in het boek zegt over de commotie rond Aantjes. Er leek zich een politieke maffia te manifesteren die het niet lekker vond dat er een van hen werd gepakt. Zelden werd een foute houding zo hard goedgepraat. De Jong werd uitgemaakt voor een inquisiteur en het Riod voor een staat in de staat. Zoiets mocht nooit meer gebeuren!

■