Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Een contactgestoorde mafkikker
Merkwaardig gedateerde roman van Theo Joekes

Het vertrek door Theo Joekes Uitgeverij Loeb, 321 p., f 34,50

Hans Vervoort

Theo Joekes liefhebbert niet alleen in de politiek maar ook in de bellettrie. Zijn roman Het vertrek speelt kort voor de Eerste Wereldoorlog en maakt een heel curieuze indruk op mij. Hoofdpersoon is de jonge briljante rechtenstudent Willem, die via relaties in contact wordt gebracht met de doortastende Lucia, dochter van een rijke Twentse fabrikant. Hij ontmoet haar op het strand: ‘In de zandwolkjes zag hij haar hollende bruine laarsjes. Dat zij eigenlijk te groot en te zwaar was voor een dergelijke démarche besefte Willem van der Steen maar half. Hij had meisjes in zijn studietijd zoveel mogelijk gemeden.’ Willem is de zoon van een gepensioneerde gouverneur van Oost-Sumatra en dus een interessante partij, net zoals Lucia. Na enkele georganiseerde ontmoetingen besluiten zij tot een huwelijk, en Willem kiest uit de vele mogelijkheden die hij heeft (onder meer een vroeg professoraat, het Binnenlands Bestuur in Indië) voor een start als adjunct-vertegenwoordiger bij een grote scheepvaartmaatschappij op Java. Samen gaan ze op huwelijksreis, per boot naar Willems eerste standplaats in Indië. De beide jonge echtgenoten studeren voortdurend op elkaar, om de goede balans te vinden. Waar mag zij hem sturen? Waar moet hij toch een opmerking maken over haar al te voortvarende instelling?

Zonder enige ironie wordt elke handeling beschreven die de betere klasse bezig hield, wat men eet, wat men drinkt, hoe makkelijk men een faux pas begaat en hoe diep er dus over elk voornemen tot handelen gedelibereerd moet worden. De eerste pakweg honderd pagina's zijn fascinerend vanwege die minutieuze beschrijving, maar daarna begint bij de moderne lezer toch enige kregeligheid te ontstaan.

Theo Joekes
anp

Kan er s.v.p. eens een maaltijd worden overgeslagen in de beschrijving? En moeten we echt vele pagina's lezen over hoe Willem het probleem oplost dat hij uit de bagage van zijn in de ziekenboeg liggende vrouw wat nachtgoed moet halen (hij weet niet hoe nachtjaponnen er uitzien). Tot de strikte begin-van-de-eeuw-stijl van deze roman behoort dat er met geen woord gerept wordt over de sexuele kennismaking van het duo, al is er een sterk vermoeden dat het verblijf in de hut niet beperkt gebleven is tot conversatie. Willem heeft moeten huilen, dat is de enige informatie die de schrijver hierover kwijt wil.

Uiteindelijk is er wat mij betreft bonje ontstaan tussen auteur en lezer. Als Willem tenslotte aankomt in Semarang stort hij zich onmiddellijk in een onderzoek naar fraude van zijn chef en neemt hij het plaatselijk kantoor stevig in de houdgreep. Doortastend optredend, geholpen door Lucia en de onvermijdelijke Relaties, slaagt hij erin om de booswicht aan de kaak te stellen en wordt hij meteen uitgenodigd om zich kandidaat te stellen voor de gemeenteraad van Semarang.

Een gouden toekomst ligt in het verschiet.

Auteur Joekes blijft in zijn beschrijving van deze gebeurtenissen volhouden dat Willem een briljant brein is, een Man met Toekomst. Maar als lezer zie je - anno 1989 - alleen maar een contactgestoorde arrogante mafkikker vreemde dingen commanderen aan het plaatselijk personeel, waarbij hij de ene blunder na de andere maakt. En na 321 pagina's stopt de schrijver abrupt, alsof hij zelf ook niet meer weet hoe het verder moet.

Niets in deze roman wijst erop dat hij onlangs geschreven is door iemand die nu leeft. Ik heb me al lezend zitten afvragen wat er zou gebeuren als Couperus in 1909 was ingevroren en tachtig jaar later per ongeluk ontdooid, om vervolgens meteen een roman te schrijven. Zou hij succes gehad hebben? De kans lijkt mij klein.

Joekes heeft niet het talent dat Couperus had en dus nog minder kans. Wat Het vertrek enige tijd fascinerend maakt is de volstrekte onderdompeling in een manier van denken en met elkaar omgaan die we niet meer kennen. Maar van een hedendaags auteur verwacht je dat hij op de een of andere manier het nu met vroeger verbindt. Het ontbreken van die poging maakt Het vertrek tot een curieus boek, maar niet meer dan dat.

■