Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[Zoals de golven dwalen van murmeling naar murmeling - vervolg]

zen; ze hebben het werk van de schepper niet verstoord maar zijn er, met zijn zegen, in geslaagd het te voltooien.’ Aldus het cliché dat al sinds mensenheugenis over ons kikkerland de ronde doet. Desondanks verandert het aloude beeld van de zee nog niet. Het blijft een lugubere uitgestrektheid die slechts angst en weerzin oproept. Het enige dat eraan boeien kan is de kust met zijn vissers of de haven met zijn kade: de getemde zee. Maar ergens in het midden van de achttiende eeuw - aldus Corbin in het tweede deel - wordt de afstotende woestheid van weleer aantrekkelijk. ‘Meer nog dan het platteland symboliseert de zee de onbedwingbare natuur, die meer is dan een decor en waar de leugen geen greep op krijgt.’ Naast de trek naar het zuiden (‘Grand Tour’) ontstaat er daarom zoiets als een verlangen naar het noorden, naar die plaatsen waar de levenskracht nog ongebroken zou zijn, de natuur nog geen plaats had gemaakt voor menselijke makelij. De zieke, produkt van een ongezonde samenleving, zou in die ongereptheid genezing kunnen vinden. ‘De kou, het zout, de schok die het middenrif te verduren krijgt door de bruuske onderdompeling, de aanblik van het gezonde en krachtige volk dat rijk is aan honderdjarigen, de gevarieerdheid van het landschap, dit alles zal de chronisch zieke genezing brengen.’ De zee als baarmoeder. De energie van het water dat aan de oorsprong der dingen doet denken. De rots, het eiland, de schipbreuk. De slechts gedeeltelijk verhulde lichaamsvormen, het contact met de mens die nog met de elementen leeft. Dit alles vindt zijn hoogtepunt bij romantische schrijvers als Byron, Chateaubriand en Heine. Om uit vele een citaat te geven, van de meest geëxalteerde van dit stel, Chateaubriand: ‘Zwervend over ongerepte stranden en luisterend naar de stem die uit de oceaan komt, verzonk hij geleidelijk in gepeins; dwalend van gedachte naar gedachte, zoals de golven dwalen van murmeling naar murmeling, werd hij in de stroom van zijn verlangen één met de elementen.’

Rotsen bij Rügen, een kustplaats aan de Oostzee. Schilderij van Caspar David Friedrich.

In het derde deel heeft Corbin het vooral over het ontstaan van het moderne strandbezoek. Hij besluit zijn boek met een prachtig citaat van Dickens over Ramsgate: ‘De dames borduurden, maakten horlogekettingen, breiden of lazen een roman. De heren bladerden in kranten en tijdschriften. De kinderen groeven met houten schepjes gaten in het zand die vervolgens vol water liepen. De kindermeisjes, hun kleintjes op de arm, holden de golven achterna en maakten zich vervolgens uit de voeten, achterna gezeten door de golven...’

Literaire bronnen

Er lijkt in honderdvijftig jaar weinig meer veranderd dan enkele uiterlijke vormen. Ook mijn eigen reactie op het nu overvolle strand is nauwelijks origineel te noemen. Al in 1817 dreef Jane Austen (in Sanditon, zoals ze haar imaginaire badplaats doopte) de spot met de massaliteit, commercialiteit en imitatielust van het badplaatsleven. Corbin herinnert me zo fijntjes aan mijn elitaire gevoelens. Ik weet het, maar pak toch mijn stoel en vertrek.

In grote lijn doet Corbin wat zeker in Engeland al vele keren gedaan is: beschrijven hoe het strandbezoek ontstond. Hij is echter veel diepzinniger dan de andere historici die ik over dit onderwerp gelezen heb, en hij heeft, zo te zien, veel meer onderzoek verricht. Het is om deze twee redenen dat zijn studie op detailgebied (citaten, gedachten, verwijzingen) ook zoveel bevredigender is. Toch vind ik hem als geheel niet geslaagd. Daarvoor zijn een aantal redenen.

Een daarvan stipte ik al aan: het verschil tussen belevingswereld en beschrijving. Daarmee bedoel ik niet dat woord en ervaring elkaar niet dekken. Dat zou flauw zijn. Dat doen ze nooit, zeker niet als er ook nog eens eeuwen tussen het een en het ander liggen. Ik doel daarmee op de bronnen die Corbin gebruikt. In een kort methodologisch nawoord verzet hij zich tegen een kwantificerende methode, die er bijvoorbeeld uit zou kunnen bestaan dat je probeert te achterhalen hoeveel mensen en uit welke groepen in een bepaalde tijd kustplaatsen bezocht hebben. Ik denk dat hij gelijk heeft wanneer hij een dergelijke weg heilloos noemt. Het probleem is echter dat hij zelf vooral van literaire bronnen gebruik heeft gemaakt, zonder zich er voldoende rekenschap van te geven dat de lijn van het literaire woord naar de ervaring zeer indirect is en meestal krom als een hoepel. Dickens, Heine, Chateaubriand, Byron, Austen beschrijven niet hoe mensen zee en strand beleefd hebben. Ze vertellen wat zij achter hun bureau bedacht hebben op basis van wat zij eerder zagen. Tussen hun gelogen waarheid en de historische werkelijkheid bestaat natuurlijk een relatie, maar die is veel ingewikkelder dan Corbin doet voorkomen en zou voor goed begrip dan ook meer aandacht verdienen. Opmerkingen in genoemde methodologische overwegingen doen vermoeden dat Corbin zich dat realiseert maar niet goed geweten heeft hoe dit op te lossen. Niet dat ik het wel weet: wat resteert van de ervaring zijn veelal literaire getuigenissen, schilderijen, betogen met een bedoeling. Dat is een handicap. Maar die mag je niet zo simpel wegmoffelen als hier gebeurt: je kunt niet zomaar springen van enkele (of vele) literaire citaten naar ‘de mens uit het verleden’.

Het tweede punt van kritiek betreft wat ik zou willen noemen de ‘Duitse tic van het Franse denken’. Dat fenomeen bestaat nu minstens zo'n jaar of vijftig, zeg maar sinds de Duitse existentialisten in het Frans vertaald werden. Sinds de jaren zestig heeft dat verschijnsel (Foucault, Barthes) afschrikwekkende vormen aangenomen zodat je in Frans geleerdenproza regelmatig passages te lezen krijgt waar mr. Dryasdust zich niet voor zou schamen. En het gekke is dat hetzelfde wat je in het Duits nog wel aanvaardt, je in het Frans doet steigeren. ‘Aan de zeekusten wordt een levensstijl uitgewerkt; het sociabiliteitselement daarvan zullen we verderop nog analyseren. De structurering van het sociale schouwspel, die met behulp van een codificering van collectieve gebruiken plaatsvindt, en door middel van strategieën die afstand en onderscheid scheppen, gaat op een ander niveau gepaard met een ontwikkeling van individuele gewoonten die duiden op nieuwe waarderingsschema's en aan de wieg staan van tot dan toe ongekende gedragsmodellen.’ Extreem voorbeeld, maar dan nog: waar is de beroemde Franse helderheid?

Baarmoederfixatie

Het derde punt betreft de psychologische invalshoek van Corbins werk. In het al genoemde voorwoord schrijft hij: ‘Mensen die vroeger geleefd hebben, kunnen we alleen maar leren kennen als we proberen te kijken met hun ogen, als we proberen hun emoties te beleven.’ Dat klopt, met dien verstande dat zoiets nooit meer echt mogelijk is. Maar juist de persoon die dit schrijft zit vol maar dan ook werkelijk vol met twintigste-eeuwse Freudia-, Reichia- en Jungianismen. Al lezend zie je inderdaad de strandbezoekers en zeeaanbidders van destijds. Maar nergens kun je vergeten dat je ze door de bril van een moderne hogeschool-professor uit het tijdperk van de sexuele revolutie en de baarmoederfixatie moet bekijken.

's Avonds wandel ik opnieuw naar het strand. Er hangen hier en daar nog mensen tussen de proppen en colablikjes. Het schemert, er is onweer op komst. Ik loop naar het hoge punt waar vanmorgen de man zat en tuur een tijdje over zee. Is het mogelijk, vraag ik me af, dat er in een kleine honderd jaar radicale veranderingen optreden in menselijke beleving maar dat de gevoelens zich daarna zo'n anderhalve eeuw stabiliseren? Het kan. Alles kan. Maar het gekste van al is dat alle vormen van verlangen en angst die Corbin beschrijft mij uit eigen ervaring bekend zijn. Het is maar net hoe mijn pet staat. Misschien is de blinde overtuiging dat men het verleden kan begrijpen kwalijk. Maar ernstiger wellicht is de gedachte dat mensen van toen of elders verder verwijderd zijn dan de andere zielen in dezelfde borst.

■