Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

De lelijkste jongen van de wereld
Vargas Llosa blijft steken in de schaduw van zichzelf

Het woord van de verteller door Mario Vargas Llosa Vertaling Marjolein Sabarte Belacortu Uitgever Meulenhoff, 234 p., f 19,50

Maarten Steenmeijer

Aan de oorsprong van bijna elke roman van Mario Vargas Llosa ligt een brandende vraag. In Gesprek in De Kathedraal is dat bijvoorbeeld de vraag op welk moment het mis is gegaan met Peru. De oorlog van het einde van de wereld draait om de vraag welke omstandigheden aan het eind van de vorige eeuw het mogelijk hebben gemaakt dat in het droge noorden van Brazilië enkele duizenden mensen zich als één man achter een bizarre onheilsprofeet hebben geschaard, een soort staat in de staat vormden en daar met hun primitieve wapens jarenlang het zware geschut van de Braziliaanse overheid wisten te weerstaan. Een van Llosa's laatste romans, het onderschatte De geschiedenis van Alejandro Mayta, is een queeste naar de drijfveren van een politieke fanatiekeling uit Lima die in de jaren vijftig een vergeefse, dramatische poging deed om op het Peruaanse platteland een revolutie te ontketenen.

Kosten noch moeiten worden gespaard om antwoorden te vinden op deze vragen, zo mag worden afgeleid uit de nadruk waarmee Vargas Llosa ze stelt en uit de enorme documentatie waarmee hij ze te lijf gaat. Maar hoe monumentaal zijn inspanningen ook zijn, meer dan omtrekkende bewegingen worden ze nooit: het definitieve, verlossende antwoord blijft in nevelen gehuld. Wel heeft het raadsel aan het slot van de roman aan diepte gewonnen door de hartstochtelijke, grondige wijze waarmee Llosa heeft geprobeerd het te ontrafelen. De lezer blijft lang gevangen in het web van Llosa's panoramische romans.

De vraag waaruit het opvallend korte Het woord van de verteller, Llosa's een na laatste roman, is voortgesproten, kan als volgt worden geformuleerd: waarom keert iemand de beschaafde wereld rigoureus de rug toe om zich aan te sluiten bij een Indianenstam in het oerwoud? De vraag is belangrijk voorde ik-figuur - een schrijver, die héél veel met Vargas Llosa gemeen heeft - omdat de gedaanteverwisseling zich heeft voltrokken bij een goede vriend uit zijn studietijd. Het gaat om Saúl Zaratas, ‘de lelijkste jongen van de wereld’, maar ook de aardigste, fijngevoeligste jongen die hij kent. Saúl heeft een afzichtelijke lichamelijke afwijking - de rechterkant van zijn gezicht is niet meer dan ‘een donkerpaarse, wijnazijnkleurige vlek’ -, wat hem er niet van weerhoudt om de wereld hartelijk tegemoet te treden, zelfs als die wereld hem grof bejegent vanwege zijn gebrek, zoals regelmatig in openbare gelegenheden gebeurt.

Tijdens zijn studietijd in de jaren vijftig vat Saúl een grote liefde op voor de Machiguenga's, een in het Peruaanse oerwoud verspreid levende Indianenstam. Heftige discussies met de ik-figuur zijn het gevolg. Vindt Saúl dat de westerse beschaving deze Indianen met rust moet laten, de ander meent daarentegen dat integratie in de moderne samenleving onvermijdelijk is: het is een illusie te denken dat de inheemse culturen beschermd kunnen worden tegen de moderne beschaving. Het belangrijkste is daarom te zorgen dat de integratie op zo humaan mogelijke wijze gebeurt en dat daarbij zoveel mogelijk van de Indianenculturen behouden blijft.

Vanwaar Saúls heftige betrokkenheid bij het lot van deze Indianenstam? Een stam bovendien die - ironisch en macaber genoeg - de gewoonte heeft om pasgeborenen met lichamelijke afwijkingen zoals die van Saúl om te brengen? Een psychologische verklaring ligt het meest voor de hand, want evenals deze Indianen is Saúl anders: een paria in de Peruaanse samenleving. In tweeërlei opzicht: vanwege zijn mismaaktheid en vanwege zijn joodse achtergrond. Maar afdoende is deze verklaring allerminst, zo beseft zijn vriend.

Bizarre gedaanteverwisseling

De twee gaan steeds meer hun eigen weg en verliezen elkaar ten slotte uit het oog. De ik-figuur weet niet beter of Saúl is naar Israël vertrokken om daar een nieuw leven te beginnen. Tot zijn grote verbazing komt hij er op een gegeven moment achter dat Saúl een Machiguenga is geworden. Nog groter wordt zijn verbazing wanneer blijkt dat zijn vroegere studievriend een functie vervult die tot het intiemste en meest eigene van deze stam behoort: de functie van verteller. De Machiguenga's leven in kleine groepjes, die bovendien van tijd tot tijd naar andere streken verhuizen. De vertellers zijn weinig minder dan het levenssap van deze stam: zij zijn het die de draden tussen de verschillende nederzettingen weven door van groep naar groep te trekken om onvermoeibaar de traditionele mythen en verhalen te vertellen en om berichten over te brengen. Op deze wijze hebben zij vele overheersers - de Inca's, de Spaanse conquistadores en missionarissen, de rubber- en houtexploitanten, de goudzoekers - het hoofd weten te bieden.

Mario Vargas Llosa

Het is niet moeilijk te voorspellen dat niet alleen de bizarre gedaanteverwisseling van zijn vroegere studiekameraad de ik-figuur buitengewoon fascineert, maar ook het fenomeen van de Machiguenga-verteller. Het grote belang van de vertellers voor deze stam is een metafoor van de fundamenten van zijn eigen schrijverschap. In een van de Machiguengaverhalen die de ik-figuur reconstrueert, staan de volgende programmatische woorden: ‘Wat ellendig moet het leven zijn van mensen die geen vertellers hebben zoals wij (...). Dankzij de dingen die jij mij vertelt, is het net of dingen die al gebeurd zijn vele malen opnieuw gebeuren.’

Het woord van de verteller slaagt er maar ten dele in de nieuwsgierigheid en het enthousiasme van de ik-figuur naar de lezer te doen overslaan, zoals ook het verslag van het moeizame proces dat het schrijven van dit boek voor hem betekende maar ten dele boeit. De reden is, denk ik, dat Het woord van de verteller minder zorgvuldig is geconstrueerd dan De stad en de honden, Het groene huis, enzovoort. De ironie wil dat juist deze korte roman te lang van stof is. Er zijn nogal wat passages die korter hadden gekund of zelfs geheel gemist hadden kunnen worden, zoals het uitgebreide verslag van de wederwaardigheden van de ik-figuur tijdens de periode dat hij voor de Peruaanse televisie werkte. Hoe belangwekkend op zichzelf ook, in deze vorm misstaat dit fragment in een verhaal dat over heel iets anders gaat.

Maar ook het eigenlijke verhaal - over Saúl, de Machiguenga's en een schrijver die een boek over hen wil schrijven - is niet erg strak van opbouw. Er staan nogal wat weetjes in die eerder in een antropologische studie of in een reisboek thuishoren dan in een roman. Ook bevat Het woord van de verteller onnodige herhalingen, bijvoorbeeld in de passages waarin de ik-figuur zijn anti-fanatisme expliciteert en in de fragmenten waarin hij zich allerlei vragen stelt over zijn (ten dele fictionele) reconstructie van Saúls bekering. In dit soort fragmenten vallen de herhalingen des te meer op, omdat de antwoorden die op de vragen volgen weinig ontwikkeling vertonen. Aan het slot van de roman is het raadsel dan ook nauwelijks vergroot.

Hoewel Vargas Llosa nog nooit een slecht boek heeft geschreven, moet van Het woord van de verteller worden gezegd dat het in de schaduw van zijn vroegere romans staat. Zelfs in letterlijke zin, want het is opvallend hoezeer de auteur uit zijn vroegere werk heeft geput. Zo is het decor grotendeels identiek aan dat van Het groene huis, waaruit bovendien enkele personages terugkeren. De manier waarop de Indianenlegenden in het boek zijn geïntegreerd - om het hoofdstuk een verhaal - roept Tante Julia en meneer de schrijver in herinnering, terwijl de ik-figuur en zijn queeste sterk aan De geschiedenis van Alejandro Mayta doen denken.

■