Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

De bedompte treurigheid van het butlerschap
Subtiele roman van Kazuo Ishiguro

The remains of the day door Kazuo Ishiguro Uitgever Faber & Faber, 245 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 50,35 De Nederlandse vertaling verschijnt in december bij De Arbeiderspers.

Anthony Paul

Kazuo Ishiguro is geboren in Nagasaki in 1954 en woont sinds 1960 in Engeland. Hij heeft tot nu toe drie romans geschreven, waarvan de eerste twee, A Pale View of Hills en An Artist of the Floating World, ingaan op de psyche van de Japanners en het naoorlogse Japan. The Remains of the Day is Ishiguro's eerste roman die geheel in Engeland speelt en zich bezighoudt met de Engelsen, die heel wat met de Japanners gemeen blijken te hebben.

De hoofdlijn van de roman is simpel. Het verhaal gaat over de bejaarde butler Stevens, die vijfendertig jaar in dienst is geweest bij een zekere lord Darlington en die nu - in 1956 - nog altijd werkzaam is op Darlington Hall, zij het inmiddels voor een nieuwe eigenaar, de Amerikaan Farraday, die Stevens in verwarring brengt door zijn neiging tot goedmoedige plagerij. Stevens, open top de belichaming van de deugden des butlers, weet geen raad met de verstoring van de vertrouwde orde en is bovendien zo'n droogstoppel dat hij niet in staat is tot normaal sociaal contact.

In juli 1956 neemt Stevens zes dagen vakantie - voor het eerst van zijn leven, naar het schijnt - en rijdt met de antieke Ford van zijn werkgever van Oxfordshire naar het westen. Zijn reis heeft een doel: een bezoek aan Miss Kenton, de huishoudster van lord Darlington totdat ze in 1936 vertrok om in het huwelijk te treden. Stevens hoopt haar zover te krijgen dat ze terugkeert naar Darlington Hall, waar hij het inmiddels moet zien te redden met een sterk verminderd personeelsbestand. Tussen de regels van zijn stijve, pompeuze verhaal wordt de indruk gewekt dat er ook nog een persoonlijker motief bestaat. Hoe dan ook, hij slaagt niet in zijn opzet en maakt zich gereed om terug te gaan naar Darlington Hall, zijn enige thuis.

Voor en tijdens de reis overdenkt Stevens een aantal zaken, in een stijl die wel iets weg heeft van het pedante ambtenarentaaltje uit Kafka's ‘Naspeuringen van een hond’ of ‘Het schuilleger’. Zo maakt hij zich bijvoorbeeld zorgen over het vraagstuk van zijn kleding, bevreesd dat de ‘prachtige kostuums, mij in de loop der jaren welwillend afgestaan door lord Darlington persoonlijk’ mogelijk ‘te formeel zijn voor het doel van de beoogde reis, of anders wellicht vandaag de dag wat ouderwets’. De hoofdzaak is dat men ‘gekleed gaat op een wijze die strookt met zijn positie’ - als vertegenwoordiger van Darlington Hall, wel te verstaan.

Hij is onder de indruk van het Engelse landschap, waar hij nog nooit veel van gezien heeft, en staat onder invloed daarvan stil bij het begrip ‘grootheid’, in het bijzonder bij de vraag - onmiskenbaar centraal in zijn bestaan - wat het kenmerk van een ‘grote’ butler is. De enige poging om daarop ooit een officieel antwoord te formuleren is gedaan door het Hayes-genootschap, een zo verheven en exclusief gezelschap dat het ledental gewoonlijk negen à tien bedroeg. Een onmisbaar bestanddeel van die grootheid, zo bedenkt Stevens, is waardigheid: een waardigheid zoals zijn vader - ook butler - die bezat, met zijn ‘sombere, zwaarwichtige aanwezigheid’. Die waardigheid ‘is onlosmakelijk verbonden met het vermogen van een butler om nooit buiten zijn professionele bestaan te treden’ - de grote butlers zijn zij die één zijn met hun professionele rol. Vrijwel per definitie zijn grote butlers Engelsen, aangezien ‘vastelanders en Kelten in de regel niet in staat zijn zich op momenten van sterke emotie te beheersen’. Stevens' beheersing van zijn emoties, zijn butlerwaardigheid, is dusdanig dat hij zijn aanwezigheid bij een belangrijke bijeenkomst op Darlington Hall niet laat onderbreken door de dood van zijn vader, boven.

Kazuo Ishiguro
nigel parry

Zijn trouw aan lord Darlington betekende voor Stevens tussen de twee wereldoorlogen trouw aan diens steeds dubieuzere politieke opvattingen: uit aanvankelijk hoogst eerbiedwaardige motieven verviel his lordship van sympathie met de Duitsers na het verdrag van Versailles tot sympathie - en een zekere collaboratie - met de nazi's. Hij eindigde zijn leven in schande en ongenade; maar Stevens wenst trouw te blijven aan zijn nagedachtenis als ‘man van groot moreel formaat’.

Verspild leven

Meester en dienaar hebben allebei hun leven geofferd voor valse idealen. De absurde ernst van Stevens' overpeinzingen inzake grootheid bij butlers gaat over in tragiek als Stevens, ten slotte niet in staat zijn levenslange zelfbedrog vol te houden, zich aan het einde van zijn reis geconfronteerd ziet met de wetenschap dat hij zijn leven heeft verspild: ‘Ik vertrouwde op de wijsheid van his lordship. (...) Ik kan zelfs niet zeggen dat ik mijn eigen fouten heb gemaakt. Welnu - zo moet men zich afvragen - wat schuilt daar voor waardigheid in?’ In de overtuiging dat het hem ontbreekt aan de enige hoedanigheid die hij altijd heeft nagestreefd, en dat hij zijn eigen menselijkheid verloochend heeft, zit hij huilend op het strand van Weymouth. Dan vermant hij zich en vlucht terug in zijn oude zelfgenoegzame zelfbedrog. De levensavond - the remains of the day - zal niet anders zijn dan wat voorafging. Dank zij Ishiguro's verfijnde aanpak kan Stevens zowel belachelijk zijn, een komische belichaming van zelfrepressie en existentieel vals bewustzijn, als tragisch; komisch als een specifiek maatschappelijk produkt, tragisch als vertegenwoordiger van elke vorm van verspild leven.

Het genoegen dat deze subtiele roman biedt, komt voor een groot deel voort uit de indirecte verteltrant, de dubbelheid van het verhaal. Stevens denkt dat hij het ene verhaal vertelt, maar vertelt een ander: die twee komen alleen bij elkaar, en wel met grote kracht, op het enige moment van erkenning - de anagnorisis, in aristotelisch jargon - op het strand. Door zijn techniek van een onbetrouwbare, naïeve verteltrant moet de schrijver nu en dan een beetje smokkelen, of goochelen, namelijk wanneer hij zijn verteller verslag laat doen van dingen die buiten diens bereik liggen: bij zijn beschrijving van de doorsnee Engelse bevolking die hij op zijn reis ontmoet, laat Stevens zijn pijnlijk zorgvuldige, pompeuze stijl varen en geeft een accurate weergave van de volkstaal, waarbij hij onderscheid maakt tussen upper-class- en lower-class-registers en zo eerder het oor verraadt van de schrijver dan van de butler. Maar over het algemeen heeft die aantasting van de artistieke consistentie geen gevolgen, althans geen storende; en door andere stemmen toe te laten schept de schrijver de gelegenheid een frisse wind te laten waaien door de bedompte treurigheid van Stevens' bestaan.

Net als de Japanners zijn de Engelsen vertrouwd met remmingen en rolpatronen, en hoe Engelser Stevens is, des te Japanser. Een aantal recensenten in Engeland was getroffen door Stevens' gewoonte om zijn vader aan te spreken in de derde persoon; lezers van Ishiguro's andere romans zullen dat herkennen als de normale gang van zaken in Japan. Ook zullen ze vertrouwde thema's herkennen: de romans van deze jonge schrijver zijn steeds gericht op de Tweede Wereldoorlog en de jaren daaromheen, en met name op de morele consequenties van die langdurige catastrofe.

De ware situering van The Remains of the Day is een metafysisch gebied ergens tussen Henry James- en Kafka-land. Het is te danken aan Ishiguro's vaardigheid, subtiliteit en diepte dat vergelijkingen van deze orde zich opdringen.

■