Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Jan de Hartog
Vervolg van pagina 1

meer ironie dan ik gedacht had, want het buitenland (Hollands glorie werd vertaald in drieentwintig talen) kan onmogelijk een andere indruk van de glorieuze Hollandse zeesleepvaart krijgen dan dat die gerund wordt door een zootje gewetenloos boeventuig in Al Capone-outfit.

De Hartog heeft vaak uitgelegd waarom hij na Hollands glorie als schrijver opnieuw begon, ‘from scratch’, in het Engels: omdat hij niet, als A.M. de Jong en M.J. Brusse, de schrijver van één boek wilde zijn. Het valt, terzijde, bij het lezen van die interviews wat tegen hoe vaak Jan de Hartog hetzelfde zegt. Dat ligt zo te zien nogal eens aan de interviewers. Ischa Meijer liet De Hartog aan het woord over zijn vak en zijn leermeesters (J.B. Priestly, Graham Greene en Somerset Maugham), en dat bleek een briljante zet. De schrijver die tegenover Meijer aan het woord was mag dan niet kopschuw zijn voor enig ‘goedkoop effect’, je kunt bepaald niet zeggen dat hij zijn boeken op een koopje schrijft of dat ze ‘handig’ in elkaar zijn getimmerd: voor een boek als het voorlaatste De commodore en het laatste De centurio is zichtbaar serieuze studie verricht. Maar tegenover de meeste interviewers komt de branie in De Hartog boven, die zijn gehoor op als nieuw gepresenteerde anekdoten trakteert. In het Algemeen Dagblad, november 1984, staat het verhaal dat De Hartog bij de promotietournee voor Het koninkrijk van de vrede door een Amerikaanse televisiepresentatrice hardnekkig werd aangesproken als ‘Mr. Zola’ (‘Oh Mr. Zola, ik heb al uw boeken gelezen’). In Het Vrije Volk, maart 1987, gold de uitnodiging voor de ontbijtshow het recent verschenen De commodore, maar was het misverstand hetzelfde, met het verschil dat de presentatrice timide vroeg of ze ‘Emile’ mocht zeggen. Soms zijn het twee tantes, soms de hoofdonderwijzer, die bij De Hartogs eerste boek de handen ineensloegen van verbazing omdat hun Jan nu betááld werd voor zijn leugens. De Hartog, staat er steevast bij, mag nog steeds graag liegen of het gedrukt staat, en dan volgt strijk en zet het verhaal over de ‘geur van vers brood’ die de schrijver bedacht voor de (nimmer zelf opgesnoven) oerwouddampen van Nieuw-Guinea. Die junglebeschrijvingen - door The Observer geprezen als ‘evocatiever dan Joseph Conrad’ - staan in Gods geuzen, een heftige roman à clef over de hypocriete taakvervulling van het Leger des Heils in Indië. De Hartog ontving een dankbrief voor de accuraatheid van zijn natuurobservaties van een lezeres die ter plekke was opgegroeid.

Gekannibaliseerd

Helemaal ontlopen heeft De Hartog zijn gevreesde lot niet: híér niet, want zeg De Hartog en je hoort Hollands glorie. Ik vertrouw het niet helemaal of hij het oprecht gewild heeft, al is het waar dat Publishers Weekly deze maand de titel van die eerste best-seller zelf moest verzinnen: Holland's Glory. Het boek is op uitdrukkelijke wens van de auteur niet in Amerikaanse editie verschenen. Maar Hollands glorie fungeerde wel als grondpatroon, en de zee bleef zijn onderwerp. Het geldt naar men zegt voor Stella, voor Mary, voor Thalassa, voor De kapitein, en voor De commodore.

De plot van De commodore blijkt gekannibaliseerd te zijn. Eenzelfde verhaal over een technisch geavanceerde maar door een rekenfout onstabiele zeesleper komt voor in Hollands glorie. Ook ‘Nol Kwel’, in Hollands glorie een fatterige ‘waterbaron’, speelt vijftig jaar later exact dezelfde rol van inhalige, geslepen reder (voor feministische lezers: iets van zijn kwade genius is overgeplant op een elegante, Chopin spelende secretaresse die de aandelen erft) die willens en wetens een bemanning de dood indrijft - als hij niet ‘schippers naast God’ als Jan Wandelaar of Martinus Harinxma tegenover zich vond om het te verhinderen. Dat wil trouwens niet zeggen dat de verontwaardiging die uit het boek spreekt slechts romantisch is. Wel is het jammer dat Harinxma's joviale loyaliteit ten opzichte van zijn broodheren wordt benadrukt ten koste van een gemeende moraal: de anonimiteit van het kwade dat in handelsconcerns en ingenieursbureaus is ingebouwd. De rekenfout van de Isabel Kwel II wordt overigens ontdekt (en hersteld) door ‘een van die gemillimeterde jongens met zeven kruinen en delftsblauwe ogen’, want er ís nog christelijkheid in de wereld. Ook hebben de Hollandse zeelui nog een gouden hart dat klopt voor hun Taiwanese collega's: die worden wel voor ‘katjangs’ en ‘spleetogen’ gescholden, maar na enige aarzeling toch waarlijk als broeders beschouwd.

Als spannend boek is De commodore behaaglijk, en waar storm op komst is vol suspense. De allegorische kant ervan (zoiets als: zeventigjarige kapitein doorstaat, zij het geknauwd, de reis vol gevaren die ook het leven is) valt als té kinderachtig door de mand, dat is te zeggen: voor een man die zegt zich met de dood te verzoenen heeft Harinxma nog veel te veel praatjes. In elk geval is zijn voornemen om voortaan persoonlijk de Taiwanese dokken te inspecteren door zich ter plekke te vestigen er niet een van iemand die zich opmaakt tot het afstand nemen van de wereld.

Het is de zweverige kant, een opdracht om het eigen leven te verkennen (verantwoord met een regel uit een gedicht van T.S. Eliot: ‘Old men ought to be explorers’), die ook aan het net verschenen De centurio gauw gaat tegenstaan, meer nog dan het gevreesde pendelen (‘pardon, een weinig meer naar het westen’). Het gaat te ver dat Martinus Harinxma, de ijzeren Hein uit De commodore en De kapitein - maar al weer jaren met pensioen - door zijn identificatie met een tachtigjarige Romeinse centurio een geestelijke crisis doormaakt die teweeg wordt gebracht door vermeende homoseksuele gevoelens. Dat levert een paar stuitende passages op. Harinxma wil niet horen wat zijn echtgenote Sylvia sussend te berde brengt (‘Ze waren nu eenmaal zo, in de klassieke oudheid’) en is pas gerust als blijkt dat hij in zijn vorig leven ‘normaal’ was, en daar wordt ‘Wat een opluchting!’ bij verzucht. Het misverstand van de man-tot-mangevoelens wordt daarop herleid tot een nooit tot volle wasdom gekomen vader-zoonliefde, en dat klinkt me te huilerig.

De lezers die niet aan dat pendelen willen, wordt het in De centurio comfortabel gemaakt, want Harinxma's weerspannigheid tegen de verwonderlijke antwoorden van zijn kraal-aan-een-touwtje verplicht niet tot overgave - ik bleef me zorgen maken dat het ding toch niet weten kan in welke taal het moet spellen. Het blijft een soort ‘kijken kost niets’ dat vooral fungeert om het luchtig te houden. Het wordt in elk geval aan de beleefdheid van de lezer overgelaten om Harinxma's beleving van een Romeinse veldtocht (de derde invasie van Brittannia, 368 na Christus) voor een hallucinatie dan wel een reïncarnatie aan te zien. Per slot blijft ook bij Harinxma de twijfel of zijn verbeelding niet een mengsel is uit vage herinneringen, ‘aan Ik, Claudius van Robert Graves, of anders de Amerikaanse klucht Er is iets geks gebeurd op weg naar het Forum’. En het gáát, want bij De Hartog noemen we elkaar geen mietje, uiteraard om het spannende verhaal over de vredelievende praepositus T. Gaius Mellarius en zijn oude vader, de centurio. In het kort: de zoon wordt slachtoffer van zijn poging om de wrede wetten van Rome in menslievende zin uit te leggen (‘Rome vermoordt haar eigen kinderen niet’), en dat geeft aan de historische feiten een Hollands-christelijk tintje. Dát, begrijp ik inmiddels, is de exclusieve kleur van De Hartogs schrijverschap.

■