Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
29 juli 1989 - nummer 30

De frisse geur van zeewater en oprecht calvinisme
Het schrijverschap van Jan de Hartog

Begin deze maand werd de nieuwe roman van Jan de Hartog, De centurio, in Amerika uitgebracht door Harper & Row. Het boek verscheen enkele maanden geleden in vertaling van de schrijver bij De Prom. Geen rust op welverdiende lauweren voor de auteur die dit jaar vijfenzeventig werd, maar een ouderdom die aan de beschaafde genoegens van de Romeinse geschiedenis wordt gewijd. Een menslievende schrijver die zich zelfs verplaatst in het oordeel van wie hem niet voor vol aanziet.

Diny Schouten

Zijn de boeken van Jan de Hartog werkelijk zo slecht als hun reputatie? De vraag intrigeerde me om een oneigenlijke reden: het besef, tevens de ergernis, dat het tot de nationale folklore behoort om een lage dunk te hebben van onszelf. Het is een gêne die het vermakelijkst tot uitdrukking komt in de positieve gevoelswaarde van de (onder recensenten gekoesterde) kwalificatie ‘onnederlands’. Het nationale oordeel over De Hartog, ook al kende ik zijn werk in het geheel niet, leek me de omgedraaide, hooghartige variant van hetzelfde verschijnsel. De Hartogs Amerikaanse succes (‘Als Hollandse boerenkaffer heb ik zestien maal op de best-sellerslijsten gestaan,’ kon hij veertien jaar geleden al in een interview pochen) heeft ontegenzeggelijk ‘onnederlandse allure’, maar dat ze het in het buitenland prachtig vinden, geldt in zijn geval nu juist als bewijs dat het níét deugt. En als het toevallig eens wél meesterwerken waren? Kortom, ik had zo gedacht dat er aan De Hartog iets te bewijzen viel, het liefst natuurlijk dat ‘onze’ automatische neusoptrekkerij in al die gevallen waarin Holland een woordje meespreekt in de wereld tamelijk ridicuul is. De Deltawerken zijn ontegenzeggelijk óók heel knap.

Zo eenvoudig ligt de zaak niet helemaal. Ten eerste al niet omdat de ‘verguizing’ van De Hartogs werk bij nadere beschouwing van de knipsels eigenlijk erg meevalt. Natuurlijk, in De Telegraaf en Elsevier heeft altijd al gestaan dat Jan de Hartog een gróót schrijver is - aan geen lustrum ontbreekt een sympathiserend omslagartikel van Michel van der Plas - maar er bestaan ook serieuze prachtrecensies van Ave Caesar (1936), Hollands glorie (1940) en Gods geuzen (1947) uit NRC en Het Vaderland, waarin sprake is van ‘duivelskunstenaar’ en ‘document humain’. In het Haarlems Dagblad repte C.J.E. Dinaux, niet de minste onder de toenmalige vakbroeders, van ‘een beklemmende greep’. Sindsdien is de positionering van Jan de Hartog vooral een kwestie geworden van marktstrategie en streekromanvormgeving, een aanpak waar de mannen van Elsevier blijkbaar meer fiducie in hadden. Bij De Hartogs nieuwe uitgever De Prom pakken de covers wat minder aquarellerig uit (de foto op het omslag van Het ziekenhuis lijkt een authentieke afbeelding van het beschreven liefdadigheidsziekenhuis in Houston), maar druk Maarten 't Hart op dezelfde goedkope papiersoort en verkoop het uitsluitend gebonden - en ook in diens werk zou de smartlapfactor plotseling veel meer opvallen, en zouden de serieuze besprekingen even genadeloos uitblijven. Overigens is Het ziekenhuis, als documentaire strekkingsroman over het bestuurlijk wanbeheer van een Amerikaans stadsarmenziekenhuis een buitengewoon fatsoenlijk boek, en dat is aan meer te danken dan aan het feit dat het de getuigenis van een praktiserend quaker uitdraagt.

Willem Duys

De Hartog zelf draagt ook enige schuld aan zijn vertellersimago door in zijn jonge jaren al te schreeuwerig te koop te lopen met zijn literair-niet-serieus-genomen-worden, een kwetsuur die vermoedelijk teruggaat op één honende opmerking van Jan Greshoff. Voor die bravoure is hij zwáár gestraft, want hoewel De Hartog zich later op het alleszins redelijke standpunt heeft gesteld dat je niet alles kunt hebben - én een behoorlijke buitenlandse verkoop én dat het in Nederland ‘literatuur’ gevonden wordt - heeft er sindsdien geen interviewer bij hem aangebeld of die kwam voor de bevestiging dat hij zich miskend voelt. De Hartogs ontkenning is steeds wanhopiger en kwaaier gaan klinken. Een hoogtepunt was een televisie-interview met Willem Duys uit 1974, waarin de interviewer zich opwond dat het een nationale schánde was dat Simon Vestdijk was aangewezen als de Nederlandse kandidaat voor de Nobelprijs, waar De Hartog zich een miljoenenpubliek veroverd had. De schrijver hield zich kalm en waardig door uit te leggen dat hij zich bewust was van een Nederlandse eigenschap die aan auteurs andere eisen stelt dan elders, en zich bovendien geheel kon verplaatsen ‘in het oordeel van de mensen die mij niet voor vol aanzien’. Wie weet slaagt de NOS, met een televisieportret ter gelegenheid van De Hartogs vijfenzeventigste verjaardag in voorbereiding, erin de voor de schrijver allang achterhaalde kwestie ‘of het nou literatuur is’ over te slaan.

DE COMMODORE
door Jan de Hartog
Uitgever De Prom, 369 p., f 34,50
DE CENTURIO
door Jan de Hartog
Uitgever De Prom, 295 p., f 34,50

Tekening Dirk Wiarda

Het is trouwens heel verkeerd om iets te willen bewijzen: vooropgezette bedoelingen bederven je oordeel en ondermijnen je geloofwaardigheid. Toch is, hand op het hart, Hollands glorie waarachtig een móói boek, dat meer achting verdient dan de toewijzing die het kreeg, ruwweg geschat: iets boven Annie Oosterbroek-Dutschun, en tussen Merijntje Gijzen en de Griet Manshande-cyclus in. Op de ‘waarachtigheid’ ervan valt het een en ander af te dingen (zo is de houding van de bemanning van de ‘Jan van Gent’ tegenover het prostitutiewezen in Rio de Janeiro opvallend verlegen en afkerig), maar als geheel ruikt het boek - vanzelf - naar zeewater, en ook de geur van oprecht calvinisme blijkt een frisse Hollandse lucht te kunnen zijn. Jan Wandelaars merk christendom wordt zonder ophef en ontroerend verwoord als bij de berging van een wrak tweehonderd Papoea's (in zeemanstermen goedmoedig ‘onze bruine broeders uit het oerwoud’ genoemd) verdrinken. Wandelaars geschoktheid over de gewetenloosheid van de berger die er schuld aan heeft, is eenvoudig samengevat: ‘Jij kent God niet zoals ik hem ken.’ Dat is een heel mooie, treffende zin, zoals ook de dood van Nellie doeltreffend (per telegram) wordt meegedeeld, récht in het gemoed van de lezer. Reserves gelden het eendimensionale zeebonkkarakter van Jan Wandelaar en zijn té spectaculair geslaagde eenmansguerrilla tegen de doortrapte slepersfirmanten Kwel & Co. Om het Heijermanser te maken dan Heijermans speelt het boek in 1910 en wordt er, van rederskant, geen sleepboot de zee opgestuurd of het is om de verzekering binnen te halen. In de titel zit

Vervolg op pagina 4