Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Nederlandse pers 1930-1939
Vervolg van pagina 1

dan dat een officieel liberaal partijorgaan zulks doet. Voorts zou de oprichting van een eigen liberaal orgaan kunnen leiden tot vervreemding van de onafhankelijke pers van onze partij.’

In een op deze karakteristieken van de vier behandelde kranten volgend hoofdstuk over ‘Pers, partij en zuil’ geeft Van Vree nog eens globaal de politiek-maatschappelijke bindingen van de Nederlandse pers aan en noemt daarbij ook de financiële afhankelijkheid bij met name de katholieke dagbladen. Het is jammer dat dit aspect slechts zeer beknopt aan de orde komt - Van Vree laat het bij de constatering dat een en ander ‘een nauwelijks te ontwarren kluwen’ vormt - omdat zakelijke belangen vanzelfsprekend van grote invloed waren in de krantenwereld. Iets daarvan blijkt uit een brief van begin 1934 ondertekend door de NRC-hoofdredactie en directie en gericht aan de redactievergadering, waarin geschreven werd dat ‘met het oog op de economische problemen een zorgvuldiger selectie van het nieuws noodzakelijk was’. Het is slechts een van de vele voorbeelden van redactionele ‘manipulatie’ die Van Vree geeft en die vooral zijn terug te vinden in het deel van zijn boek dat de verhouding tussen de Nederlandse pers en nazi-Duitsland beschrijft. Enerzijds legde men zichzelf soms beperkingen op. Zo verontschuldigde de NRC-redactie zich begin 1936 tegenover de lezers vanwege alle berichten over executies, arrestaties, zelfmoorden en processen. Dat aantal was zo groot ‘dat men het publiek er niet steeds mee kon lastig vallen’. Veel ingrijpender echter waren de beperkingen die voortkwamen uit de religieus-ideologische overtuiging, zoals met name bij De Maasbode en De Standaard het geval was. Keer op keer bleken deze twee kranten de plank volledig mis te slaan - en meer dan dat. Wat de joden betreft meende De Standaard dat het antisemitisme een gevolg was van de Franse revolutie die had geleid tot ongeloof en ontkerkelijking, ook bij de joden die zich hadden overgegeven aan liberalisme en marxisme. Volgens deze krant was de haat tegen de joden de ‘verwording’ van een júíste, namelijk christelijke afwijzing van het jodendom. Daaraan werd toegevoegd dat ‘dit Duitsche nationaal-socialisme met al zijn antisemitisme ontaard Jodendom is’, zoals de Europese christenen in het algemeen ‘teveel joods’ geworden waren.

Die uiterst kronkelige verwijzing naar de joden zelf als schuldigen komt men op een nog bottere wijze tegen in De Maasbode. Ridder de van der Schueren meende het Duitse antisemitisme te kunnen verklaren uit een mislukt en ‘onnatuurlijk’ streven naar assimilatie. Zodoende waren van elke duizend joden in Berlijn er '999 verliberaliseerde verloochenaars van hun eigen bloed, komaf en rasgenoten’. Deze ‘ontwortelde’, geseculariseerde joden vormden volgens hem inderdaad een gevaar, daarbij verwijzend naar de Sovjetunie, waar joden opvallend veel invloed zouden hebben.

Ook andere aspecten van het nationaal-socialisme werden door de beide confessionele kranten onvoldoende doorzien of goedgepraat. Beide bladen bijvoorbeeld juichten de onderdrukking van de moderne kunst toe als een ‘gezonde reactie op het materialisme’ (De Maasbode) en ‘ontaarding’ (De Standaard), terwijl de boekverbranding evenmin tot scherpe protesten leidde. Van Vree citeert hierbij De Maasbode, die schreef dat het ondanks gemaakte fouten toch verheugend was dat er nu tenminste ‘een einde was gekomen aan de vernietiging van de volkskracht door pornografie en communistische propaganda’.

Dit soort redeneringen kwam, zoals Van Vree duidelijk aantoont, vooral voort uit een relateren van de gebeurtenissen in Duitsland aan de eigen identiteit en aan de Nederlandse situatie. Alleen al vanwege het feit dat het nationaal-socialisme het bolsjewisme fel bestreed, kon deze politieke stroming op enig begrip, zo niet sympathie rekenen. Beide confessionele bladen ‘waardeerden met name het idealisme en de bevlogenheid, de herwaardering van het organische karakter van de samenleving en de daarmee samenhangende bestrijding van individualisme en materialisme, belichaamd in het “atomistische” liberalisme en “goddeloze” marxisme.’

Bij Het Volk en de NRC werd het nationaal-socialisme niet alleen veel beter geanalyseerd, maar ook veel duidelijker afgewezen. In het eerste geval kwam die houding logischerwijs voort vanuit de socialistische ideologie. Als enige krant werd door Het Volk ook gewezen op de positie van Nederland in internationaal verband. Door al te nadrukkelijk nationale belangen voorop te stellen - de politiek van Colijn - werd deze positie verzwakt ten koste van de ‘collectieve veiligheid’. Bij de NRC werd de situatie in Duitsland benaderd vanuit een ethisch-liberaal standpunt, tot dat eind 1936 een extra accent kreeg door de bijdragen van de correspondent buitenland en latere redacteur buitenland M. van Blankenstein. Ook zijn collega H.J. Noordewier stuurde vanuit Berlijn heldere en overtuigende beschouwingen en verslagen naar de krant. Niet alleen werd duidelijk stelling genomen tegen de uitwassen van het nationaal-socialisme, ook het systeem zelf werd verwerpelijk geacht. Dat werd de lezers aangetoond in nuchtere, analyserende artikelen. Al direct na de machtsovername van de nazi's wees de krant erop dat men weinig illusies moest koesteren over het verloop van de zogenaamde gelijkschakeling. De onderdrukking van ‘links’ was geen ‘bijverschijnsel’, maar moest beschouwd worden ‘als eerste fase van de totalitaire revolutie’ zoals die in Mein Kampf gepredikt werd.

‘Het ongeluk’, spotprent van Albert Funke Küpper en Jo Spier uit het programma van de Nederlandse Journalisten Kring, 1933

Eén pot nat

De nazi's waren weinig met deze kritische geluiden ingenomen en probeerden deze te temperen via allerlei officiële en niet-officiële middelen. Zo trachtten zij binnen de Nederlandse pers te infiltreren door middel van een mantelorganisatie, bevriende persagentschappen en het beïnvloeden van correspondenten. Ook werd via het ministerie van Buitenlandse Zaken druk uitgeoefend, welke inderdaad effect sorteerde. Paul Stoop heeft deze beïnvloeding twee jaar geleden uitvoerig beschreven in Nierderländische Presse unter Druck, waarin hij sprak van een ‘sluipend aanpassingsproces’ van zowel regering als pers die zich door de Duitsers in een neutrale hoek lieten drukken. Van Vree meent dat tegenover deze matiging in toon ‘een minstens zo sterke neiging (stond)’ om pro-Duitse geluiden te weren. Bovendien, zo stelt hij, werden de analyses met betrekking tot Duitsland niet milder maar scherper. Daarbij speelde, met name bij de confessionele bladen, de principiële houding een rol. ‘De kranten waren geen toeschouwer, maar partij in de grote conflicten van de dag, in de wereldomvattende strijd tussen humanisme en barbarij, tussen christendom en heidendom. De grenzen tussen Nederland en Duitsland vervaagden wanneer het ging om de beginselen.’ Toch is deze visie niet helemaal overtuigend want, zoals hij elders stelt, het ging bij De Standaard en De Maasbode in de eerste plaats om het geloof. De na 1935 toenemende kritiek van de laatste krant had vooral te maken met de breuk tussen (Duitse) kerk en staat. Maar mét De Standaard was ook deze krant tenslotte van mening dat nazisme, humanisme, socialisme of liberalisme allemaal één pot nat waren. Inderdaad, ‘het was alles even revolutionair en verwerpelijk’.

Van Vree nam niet alleen de inhoud van de vier kranten grondig door, hij lette ook op het taalgebruik en de verdeling van de redactionele ruimte over de diverse rubrieken. Wat het taalgebruik betreft vielen hem, met name vóór 1936, termen op als onverantwoordelijk, misleidend, brallend, reactionair, dictatoriaal, duivels onchristelijk en walgelijk. Volgens Van Vree wijst een dergelijke drastisch woordgebruik op een verregaande geslotenheid van het eigen wereldbeeld. Ik denk dat het eerder iets te maken had met een rechtlijnigheid van ideeën, waarbij goed en kwaad nadrukkelijk geaccentueerd werden. Tegenover dit negatieve taalgebruik stond immers de verheven woordenschat van de ideologie die me even typerend lijkt voor deze tijd van heftig beleden geloof en vol overtuiging uitgedragen politieke heilsleren. Het zou me althans niet verbazen wanneer in deze kranten in gelijke mate termen voorkomen als zegenrijk, heil, zedelijk, wereldorde, moreel, verlossing en ethisch.

De korte schets van de inhoudelijke verdeling van onderwerpen in de vier bladen levert weinig opvallende en nogal vage uitkomsten op. Bij zo'n vermelding van bijvoorbeeld ‘13,8% buitenland, per land’ in de NRC van 1935 zou ik willen weten in welke mate nazi-Duitsland eventueel hoger scoorde dan andere landen. En werden artikelen over dit land op een aandachttrekkende manier gepubliceerd, bijvoorbeeld met foto's? Daarover wordt in het boek nauwelijks iets gezegd. Ook de rol van de spotprent, waarmee Het Volk zich van de andere kanten onderscheidde, blijft wat onderbelicht. Met name wat de opmaak van de kranten betreft is het jammer dat aan het bock geen illustraties zijn toegevoegd. Een vergelijking van bijvoorbeeld vier voorpagina's van de kranten van dezelfde dag, zo mogelijk een waarop iets bijzonders voorviel, had de verschillen nog duidelijker kunnen maken. Die was men zich in die tijd overigens ook zelf goed bewust, zoals een spotprent van Albert Funke Küpper en Jo Spier, getiteld Het ongeluk uit het programma van de Nederlandse Journalisten Kring, 1933, bewijst. De tekenaars staken daarbij de draak met de typische toon van de diverse dagbladen: Het Volk zou spreken over een ‘slachtoffer van den arbeid’, De Standaard zou gewagen van het ongeluk van een ‘oppassend huisvader’ en de NRC zou waardig zwijgen omdat dergelijke sensaties niet in deze krant pasten. Een ander, ernstiger gemis vind ik toch het vrijwel ontbreken van een dagblad als De Telegraaf in het onderzoek. Het beeld van de vooroorlogse pers was er completer door geworden. Nu blijft er een soort zwart gat van ‘neutrale’ kranten, die uiteindelijk helemaal niet zo neutraal waren, bestaan.

Dat alles neemt niet weg dat Frank van Vree een bijzonder boek geschreven heeft. Zijn dissertatie is bij mijn weten de eerste uitgebreide studie over de inhoudelijke aspecten van de Nederlandse pers. Ook al kan hij de vraag in hoeverre de berichtgeving over Duitsland het oordeel van de tijdgenoten beïnvloed heeft bij gebrek aan voldoende feitenmateriaal niet beantwoorden, wél bewijst hij dat de vroegere minister-president een buitengewone onbenul was. Uit dit proefschrift blijkt immers overduidelijk dat iedereen, die het lezen machtig was, op de hoogte kon zijn van wat er zich in Duitsland afspeelde en welke gevolgen dit had. Ja, de situatie was werkelijk zo ernstig als de kranten schreven. Dat die toestand door velen onderschat werd, lag niet aan kranten als Het Volk of de NRC, maar meer aan die algemeen menselijke eigenschap vervelende zaken te verdringen en zo lang mogelijk op een afstand te houden. Misschien zal men zich over vijftig jaar ook afvragen waarom zoveel mensen ondanks tranende ogen van de zure regen en ondanks door smog veroorzaakte ademnood zo onnozel de milieuramp over zich heen lieten komen. ■