Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

Alles komt slechts op om weer te verdwijnen
Alain Finkielkrauts analyse van het proces-Barbie

La mémoire vaine door Alain Finkielkraut Uitgever Gallimard, 125 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 25,-

Max Nord

Klaus Barbie was de eerste die in Frankrijk terechtstond voor misdaad tegen de mensheid. Of hij ook de laatste zal zijn, zoals tot voor kort algemeen werd aangenomen, is sedert de arrestatie van de meer dan veertig jaar lang onder liefdevolle bescherming van de katholieke kerk ondergedoken Franse oorlogsmisdadiger Paul Touvier weer een vraag geworden. Zoals Barbie ‘de slager van Lyon’ werd genoemd, zo wordt Touvier, die met Barbie heeft samengewerkt, als ‘de Franse Barbie’ aangeduid. Dat kan dus weer spannend worden voor Frankrijk. Want dan staat er niet een Duitser maar een echte Fransman terecht.

En weer zal men zich schriftelijk en mondeling, in kranten en vaktijdschriften afvragen of een berechting na een halve eeuw nog zin heeft. Natuurlijk heeft dat zin. Maar welke? De Franse cultuurfilosoof Alain Finkielkraut heeft zich dat afgevraagd naar aanleiding van het proces-Barbie in 1987, in een zeer royaal uitgegeven essay (honderdvijfentwintig pagina's, waarvan vijfentwintig blanco en elf titelpagina's) dat hij La mémoire vaine heeft genoemd, te vertalen als ‘Het ijdele geheugen’ of ‘De vergeefse herinnering’. Want zijn bezwaren tegen het proces zijn vele, maar het voornaamste is dat de herinnering ervan verloren zal gaan omdat het als nieuws tussen het vele andere wordt gebracht, als sensatie ook, als vrijetijdsbesteding en als zodanig onopgemerkt als ‘consumptie’ verteerd.

Maar hij begint over de juridische aspecten van het proces zelf en zijn eerste bezwaar is dat Barbie voor een Frans tribunaal moest terechtstaan. Dat was ook wat Hannah Ahrendt al betreurde toen Eichmann terechtstond in Israël. Eichmann, schreef zij, en Finkielkraut substitueert voor die naam Klaus Barbie, had beter aan de Verenigde Naties kunnen worden ‘aangeboden’, dan had de rest van de wereld de handen niet in onschuld kunnen wassen en, belangrijker nog dunkt mij, dan was het monsterlijke karakter van de gepleegde misdaden niet tot een minimum teruggebracht door het feit dat het tribunaal van één enkele natie is geroepen hem te berechten.

Wat in Cambodja gebeurd is, zegt Finkielkraut terecht, is in Lyon niet ter sprake gekomen bij het proces-Barbie. Dat had nu juist ‘de werkelijke gebreken van Neurenberg’ kunnen aantonen, roept hij alweer terecht uit. Maar het is niet meer dan een van de vele gemiste kansen van de negenendertig advocaten der aanklagende partijen, en daarin is de schrijvende pers hem al voorgegaan. Finkielkraut gaat er echter op door. Hij vergelijkt de uitroeiing van drie miljoen Cambodjanen met de genocide der nazi's. Deze uitroeiing kon niet vervolgd worden, schrijft hij, omdat zij niet in het kader of ten voordele van een oorlog plaatsvond. ‘Neurenberg’ sloot dit uit en hij geeft ten bewijze daarvan een citaat uit Hitler in uns selbst van Max Picard. Omdat het verband met oorlog (dé oorlog?) ontbreekt in Cambodja, moesten deze misdaden tegen de mensheid onberecht blijven. Telt een burgeroorlog dan niet mee? Ik verwijs naar de verklaring van 1943 in Moskou betreffende wreedheden, door Finkielkraut zelf vermeld. Daar kwamen de Sovjetunie, de Verenigde Staten en Groot-Brittannië overeen dat deze misdrijven onder de juridische en wettige competentie van de benadeelde staat vallen. Alleen wanneer de misdaden zonder precieze geografische locatie begaan zijn, moeten die door een gemeenschappelijke beslissing der geallieerde regeringen worden bestraft.

Alain Finkielkraut
gerrit serne

Internationalisatie

Dit gaat dus op voor Cambodja, waar de geografische locatie bepaald niet ontbreekt. Finkielkraut probeert evenwel aan te tonen dat dit voor Barbie wel degelijk het geval is. Zijn rol in de deportatie van joden en verzetslieden heeft zich niet beperkt tot het Franse grondgebied, betoogt hij. Ten onrechte natuurlijk. Barbies rol inzake speciaal dit misdrijf beperkte zich wel degelijk tot het Franse grondgebied, ook al kan hij aansprakelijk worden geacht voor de gevolgen die de deportaties hadden. De voorwaarden die het proces-Barbie hadden kunnen internationaliseren ontbraken inderdaad. Maar toen de half-Vietnamese verdediger van Barbie, J. Vergès, zich in de laatste dagen van het proces onverwacht voorzag van een Algerijnse en van een Zaïrese advocaat, was de verdediging, vindt Finkielkraut, in ieder geval toch geïnternationaliseerd. Maar de strijdwijze van de drie - de aanklagers schuldig verklaren aan dezelfde, in koloniaal verband, begane misdaden als de aangeklaagde en hen daarmee het recht tot veroordeling ontzeggen - veroordeelt hij volstrekt en op goede gronden.

Ik ben op Finkielkrauts argumentatie ingegaan omdat zij mij karakteristiek lijkt voor zijn betoogtrant. Natuurlijk stelt hij een belangrijk probleem aan de orde als hij het ontbreken van een internationaal strafrecht aanwijst als oorzaak ervan dat het proces tegen Barbie plaatsvond in Frankrijk. Maar hij is niet de eerste die dat doet, we wisten het al en het is voorlopig niet anders. Een gloedvol, juridisch onderbouwd, betoog voor bijvoorbeeld de totstandkoming van een Europees strafrecht na 1992, dat misschien een begin daarvan zou kunnen zijn, blijft jammer genoeg achterwege. Het had zijn uitputtende uiteenzetting perspectief en actuele betekenis kunnen geven. Hier, en ook op andere plaatsen, lijkt hij eerder heel kleine spijkertjes op laag troebel water te zoeken.

Klaus Barbie
abc

Waar het hem om te doen is, wat hij zichtbaar wil maken, is de kloof tussen de historische en de werkelijke gebeurtenis - hij begint zijn boek met een werkelijk schitterend citaat van Péguy. Het proces-Dreyfus van bijna een eeuw geleden, betoogt Finkielkraut, was actueel maar werd tegelijk geschiedenis; het proces-Barbie was geschiedenis maar werd tegelijk actueel. Immers, in de gedachtengang van Finkielkraut, maakte dat wat al geschiedenis was de historici (mét Barbie wachtend op het vonnis) tot diens tijdgenoten. Hier moet wezenlijk bezwaar tegen Finkielkrauts uitgangspunt worden gemaakt. Hoe nu? Zijn wij, levenden, dan niet allen tijdgenoten van Barbie? Is zijn geschiedenis dan niet de onze, actueel omdat hij leeft en wij leven? En dan: wij zíjn niet geschiedenis, wij máken geschiedenis, passief en actief, onverschillig en betrokken, bewust en onbewust. Zelf ben ik drie en een half jaar jonger dan Barbie, ik had met hem op school kunnen zitten, zoals ik door hem gearresteerd had kunnen worden, mishandeld en gedeporteerd. Gelukkige uitzonderingen als ik en de paar overlevende slachtoffers zijn Barbies tijdgenoten.

Is dat niet actueel? Nee, zegt Finkielkraut: ‘Men heeft wat vlug van dit proces gezegd dat het een grote geschiedenisles voor de jonge generatie zou zijn: de prijs van het proces is integendeel geheel gelegen in de tot uitdrukking en tot uitvoering gebrachte wil van de justitie om de misdaden der nazi's - voor de laatste maal, misschien - van de drempel der historie weg te trekken.’ Ik hoop dat de lezer van dit artikel even verbaasd is als ik toen ik deze laatste alinea van het eerste hoofdstuk van Finkielkrauts essay las. Zelf ben ik als tijdgenoot en betrokkene naar Lyon gegaan en heb in dit blad verslag gedaan van het proces tegen Barbie. Nog eenmaal wilde ik trachten inzicht te krijgen in mensen als Barbie, in folteraars, dubbelspionnen, verraders, machtswellustigen, bloeddorstigen en hun slachtoffers, in hun rechters ook, in de maatschappij van toen en die van nu, in mijn en Barbies tijd. Maar ik ben met stomheid geslagen, verbijsterd; ik heb nog steeds niets van Barbie begrepen. In de heimelijke hoop de raadsels toch nog op te lossen door rangschikking en beschrijving van de feiten, door analyse en verklaring, heb ik zijn levensverhaal geschreven. Opnieuw vergeefs. Te begrijpen is er niets, slechts te concluderen. De conclusie van mijn onderzoek was dat hij, Barbie, hoe treurig het ook is, een van ons is.

Vrijetijdsbesteding

Wat doet Finkielkraut daarentegen? Aan Barbie besteedt hij geen aandacht, noch aan de flamboyant verdedigende demagoog Vergès, de slachtoffers worden niet eens genoemd. Barbie moet voor hem geschiedenis zijn (dat is voor hem: verleden, afstand), niet actueel dus, want actueel betekent partijdigheid, publiciteit, sensatie, rellen. Dat is niks, dat verdwijnt, gaat verloren in de algehele consumptie. Het is precies wat hij het proces in Lyon verwijt. De televisie, de radio, de kranten, de week- en maandbladen: schande! ‘De gebeurtenis is van het domein der geschiedenis doorgeschoven naar de sfeer van de vrijetijdsbesteding’; ‘Vergès is de vedette die het publiek bezighoudt’; ‘in de tijd van de vrijetijdsbesteding onttroont de actualiteit de historiciteit’; ‘de vrijetijdsbesteding is die van de kortstondige opwinding’. Wie ander werk van Finkielkraut kent - zijn Défaite de la pensée is verleden jaar met de verkeerde titel De ondergang van het denken in vertaling verschenen - weet dat hem nu lange tirades in deze trant te wachten staan. Van cultuur is al lang geen sprake meer. Via de televisie verdringen zich de feiten en commentaren in zo'n hoeveelheid en zulk een tempo dat zij nog slechts als een appel geconsumeerd worden. Niet kritisch gerangschikt, onderzocht en in groter - historisch - verband geplaatst, maar met de koffie en de sigaret in de hand: genoten.

Ook hier loopt Finkielkraut zichzelf met grote snelheid en inspanning voorbij. Zeker, men hoeft geen vooruitgangsoptimist te zijn omdat de technieken het nieuws van de wereld in heel korte tijd overbrengen, soms zelfs zonder enig tijdverlies en oceanenver van ons vandaan. Terwijl de ramen van het VVD-huis rinkelend door de bewoners zelf worden ingegooid, schieten soldaten in Peking ongewapende burgers tegen de grond. Terwijl premier Thatcher een hetze tegen het socialistische gevaar uitbraakt dat Europa zou bedreigen, vegen de kiezers in Polen de communistische partij van de vloer. En terwijl de Russische president in Bonn de ontwapeningsvoorstellen van zijn Amerikaanse collega toejuicht en verklaart dat naties zelf het recht hebben hun lot te bepalen, wordt in Italië de zoveelste kabinetscrisis uitgevochten. Ik zat erbij en ik keek ernaar. Consumptie! roept Finkielkraut, en ik vraag me af: ja, wat wil hij dan? Ik kijk en luister en ik kan erover nadenken. Die kans had men vroeger niet. De positieve kanten van die ‘consumptie’

Vervolg op pagina 12