Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

Spiegelbeelden van Kim Philby
De overlopers uit het Oostblok

The storm birds Soviet Post-War Defectors door Gordon Brook-Shepherd Uitgever Weidenfeld and Nicolson, 302 p. Importeur Consul Books, f 65,65

Cees Wiebes

Binnen de wereld der inlichtingendiensten zal men altijd huiverig blijven aankijken tegen het fenomeen van de ‘overloper’. Op zichzelf is dat opmerkelijk te noemen want de persoon in kwestie kan immers belangwekkende informatie bij zich hebben. Desondanks blijft er altijd een zeker wantrouwen bestaan. Want wat waren de motieven van de overloper om (meestal) naar het Westen uit te wijken. Waren het bijvoorbeeld ideologische, amoureuze of louter financiële overwegingen? Of zijn ze misschien gestuurd door de KGB? Men kan dan ook rustig stellen dat de meeste overlopers niet in een al te hoog aanzien staan.

Gordon Brook-Shepherd heeft in zijn boek The Storm Birds. Soviet Post-War Defectors een boeiend relaas geschreven over de twaalf belangrijkste Oostblok-overlopers na 1945. Zijn voornaamste conclusie is dat de meeste defectors hun moeilijke keuze niet maken vanwege de weelde van het kapitalistische Westen maar eerder op basis van ideologische motieven. Een andere conclusie betreft de vaak amateuristische opvang van de defector. Het personeel op de diverse ambassades blijkt meestal absoluut niet voorbereid te zijn en brengt door zijn gedrag de overloper vaak in levensgevaar.

Een pregnant voorbeeld hiervan was de Gouzenko-affaire in Ottawa in september 1945. Gouzenko was als codeur verbonden aan de Sovjetambassade. Hij had daardoor zicht op alle binnenkomende en uitgaande codetelegrammen. Aan Canadese zijde reageerde men absoluut niet enthousiast op zijn vlucht. Gouzenko trok enkele dagen vertwijfeld van de ene naar de andere instantie en het kostte hem de grootst mogelijke moeite om politiek asiel te krijgen. Ternauwernood kon hij in Ottawa aan de agenten van het ‘Wet Affairs Department’ van de KGB ontkomen. Later bleek dat door Gouzenko's informatie onder anderen de Britse atoomspion Allan Nunn May gearresteerd kon worden. Moskou was uiteraard razend, hetgeen bleek uit het feit dat de Sovjetambassadeur in Ottawa teruggeroepen werd naar Moskou. Hij had Gouzenko beter moeten bewaken en moest per Sovjetvrachtvaarder naar huis. Midden op de Atlantisch oceaan werd hij als straf overboord gegooid.

Gouzenko was de eerste belangrijke naoorlogse overloper en van degenen die volgden moet qua importantie zeker ook Oleg Penkovsky genoemd worden. Hij gaf veel informatie over het Sovjetarsenaal aan strategische kernwapens door aan de Britten en Amerikanen. Duizenden documenten vonden hun weg naar Londen en Washington waardoor president Kennedy bij de Cuba-crisis in 1962 een goede schatting kon maken van de nucleaire Sovjetkracht. Daarnaast kon Gouzenko veel informatie doorgeven over de interne werkwijze en structuur van de diverse inlichtingendiensten in de Sovjetunie. Maar de KGB ontmaskerde Penkovsky tijdens de Cuba-crisis en hij werd uit de weg geruimd. Een andere belangrijke agent werd aangeworven door de Franse buitenlandse inlichtingendienst. Zijn codenaam was Farewell en hij speelde vooral informatie door over de westerse high-tech die Moskou langs illegale weg trachtte te bemachtigen. Begin 1983 werd hij echter gearresteerd en zoals gebruikelijk geëxecuteerd.

Angst in Moskou

Het meeste intrigerende deel van Brook-Shepherd's studie vond ik echter zijn verhaal over een van de recentere overlopers. Oleg Gordievsky. De Britse buitenlandse inlichtingendienst MI-6 smokkelde hem in 1985 uit Moskou nadat de eerste signalen kwamen dat de KGB hem in de gaten hield. Brook-Shepherd mocht uitvoerig met Gordievsky spreken en komt met de spectaculaire onthulling dat in het najaar van 1983 de wereld op de rand van een nucleaire oorlog heeft gestaan.

Oleg Gordievsky

Gordievsky spioneerde negen jaar voor de Britten en kan het spiegelbeeld van Kim Philby genoemd worden. In Russische dienst werkte Gordievsky onder meer als hoofd van de KGB-vestiging in Londen. Terug in Moskou had hij gemakkelijk toegang tot de hoogste kringen van de KGB en het regeringsapparaat in het Kremlin. Uit wat hij Brook-Shepherd vertelde, komt een ijzingwekkend beeld naar voren.

In het Kremlin dacht men namelijk serieus dat het Westen, in casu de NAVO, in november 1983 met atoomwapens een aanval zou beginnen en zou trachten de Sovjetunie voorgoed te elimineren. Maar waarom onstond er zo'n enorme angst in Moskou? We hebben allereerst te maken met de eerste ambtsperiode van Ronald Reagan en zijn beruchte ‘evil empire’-retoriek. De Koreaanse Boeing 747, KAL 007, was net neergeschoten en zorgde voor een enorme propaganda-overkill, waardoor de Sovjets enorm in het defensief werden gedwongen. De Reagan-doctrine was geproclameerd en men sprak in Washington en plein public over de mogelijkheden van een beperkte kernoorlog in Oost-Europa. De Amerikanen vielen Grenada binnen en in dezelfde herfst hield de NAVO een grote ‘papieren oefening’ onder de codenaam Able Archer. Hierin beproefde men de procedures die voorafgaan aan het inzetten van kernwapens. Dit leidde tevens tot een verhoging van het gecodeerde NAVO-communicatieverkeer.

Dit alles bleek te veel te zijn, want in de nacht van 8 op 9 november sloegen de stoppen door in het Kremlin. De atomaire eenheden werden in opperste staat van paraatheid gebracht, wat weer tot verbijstering in het Westen leidde. De westerse inlichtingendiensten constateerden nog net op tijd dat er blijkbaar iets behoorlijk fout ging. Pas later kon men dankzij Gordievsky achterhalen wat de precieze aanleiding was geweest.

Reagan, die Gordievksy's rapporten van a tot z gelezen moet hebben, schijnt naar aanleiding van deze gebeurtenis besloten te hebben om zijn anti-Moskou-koers te verleggen. Of zoals Stephen Ambrose (biograaf van Eisenhoweren Nixon) het onlangs stelde: ‘...he made a sharp turn left, then another, and ended his journey going in the opposite direction from his start’. Kortom, Gordievsky heeft blijkbaar een belangrijke bijdrage geleverd aan de vermindering van de spanningen tussen Oost en West. Als het klopt wat Brook-Shepherd weet te melden dan moet men constateren dat deze overloper de geschiedenis zal ingaan als een der belangrijkste defectors die de wereld ooit heeft gekend.

■