Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

Hoe Nederland het pluriformste land ter wereld werd
Jan Blokker analyseert de media van de laatste honderd jaar

De wond'ren werden woord en dreven verder Honderd jaar informatie in Nederland 1889-1989 door Jan Blokker Uitgever Contact/Kluwer, 320 p., f 45, -

Ad van Iterson

In 1889 besloot de Friese boerenzoon AEbele Everts Kluwer, medeëigenaar van een boekhandel te Veendam, zelf uitgaven te gaan verzorgen. In 1989 acht Jan Blokker het niet beneden zijn waardigheid om in opdracht van hel inmiddels tot concern uitgegroeide uitgevershuis een boek te schrijven over honderd jaar informatie in Nederland. De wond'ren werden woord en dreven verder heet het boek (een regel uit Nijhoffs ‘De Wolken’) en als AEbele Kluwer het nog eens in zijn handen mocht houden, zou hij concluderen dat hij, tijdens en na zijn leven, heel wat had bereikt.

Honderd jaar informatie. Het lijkt een onmogelijk breed onderwerp, ook al is het beperkt tot Nederland en wordt voornamelijk het gedrukte woord behandeld. Niettemin is Blokker erin geslaagd zijn materiaal in bedwang te houden. Hij heeft gekozen voor een thematische opzet. Het boek bestaat uit vijf - min of meer chronologische - hoofdstukken, dichterlijk getiteld: ‘De samenleving’, ‘De typografen’, ‘De branche’, ‘De boodschappers’, ‘De lezers’ en een epiloog: ‘Sinds Atjeh’. Blokker zelf waarschuwt de lezers dat ze zich op herhalingen moeten voorbereiden, maar dat valt erg mee. De vijf routes die hij door de afgelopen eeuw aflegt, kruisen elkaar slechts zelden.

Het eerste hoofdstuk, een eeuw Nederlandse samenleving in volgelvlucht, begint met de bijbels klinkende zin: ‘Er lijkt een wereld open te gaan van eenvoud, kalmte en innige tevredenheid.’ We schrijven prinsjesdag, 1889. ‘Door heerlijk weer begunstigd,’ aldus Het Vaderland, wordt er 's ochtends op het proefveld door het officierenschictgezelschap ‘kranig geschoten’. 's Middags trekt de deftige stoet door de binnenstad van 's-Gravenhage, waar zich langs de weg een vrij talrijke menigte heeft verzameld.

Koninkrijkse business as usual. Maar er is één nieuwigheid, die het liberale Het Vaderland kribbig stemt: de beleidsvoornemens die in de troonrede worden voorgelezen, zijn afkomstig van een kabinet dat uit louter katholieken en protestanten bestaat. Dat was in het vijfenzeventigjarig bestaan van het koninkrijk niet eerder voorgekomen. De verzuiling kondigt zich aan.

Niet lang daarna zullen Troelstra's sociaal-democraten aantreden, de christelijk-historischen zich van de anti-revolutionairen afscheiden en de liberalen uiteenvallen in een aantal meer of minder progressieve fracties. De verzuiling - die ‘onbewuste, nationale poging om het land zo lang mogelijk klein en onaangeraakt te houden’ - is zo goed als compleet.

Ondanks deze ‘verschotting’, zoals Blokker de verzuiling ook noemt, nam Nederland in de laatste decennia van de negentiende eeuw afscheid van ‘zijn positie als relatief achterlijke plattelandssamenleving in een zich ijlings avancerende grotemensenwereld’. Niet van ganser harte, maar toch. De motor van deze modemiseringstrend was niet de Beweging van Tachtig en aanverwanten, maar de technologie, een ‘tamelijk autonome grootheid waarover in de hooggestemde nieuwlichterskring zelden of nooit met een woord werd gerept’.

Politieke en sociale revoluties hebben in Zevenaar nog wel spontaan de pas willen inhouden, schrijft Blokker, maar technische revoluties konden ‘met geen duizend officierenschietgezelschappen’ worden tegenhouden. De doorbraken op het gebied van de fysica, de chemie, de bacteriologie, de goederenproduktie en de communicatie - daaraan moeten we de verruiming in gedrag en mentaliteit van de Nederlanders toeschrijven.

Radio-opname voor ‘De familie Doorsnee’. Van links naar rechts: Wim Ibo, Hetty Blok, Cees Laseur, Annie M.G. Schmidt, Lia Dorana. Foto gemaakt door Frits Gerritsen, 1955.

Reclamefolder voor ‘De Telegraaf’, ±1960

In het oude kip-of-eidebat met betrekking tot onderbouw en bovenbouw kiest Blokker zonder aarzelen voor de kip. Of het ei, dus. Dat is, in zijn geval, een pessimistisch standpunt. Marxisten, die ook voor het primaat van de onderbouw kiezen, verblijden zich nog met een betere, want klassenloze wereld. Maar van zoiets moet Blokker natuurlijk ook niets weten. Zo spreekt hij verderop smalend over ‘het leerstuk van de marxistische dialektiek’ dat ‘naar hartelust en met elke gewenste uitkomst’ kon worden toegepast.

Pacificatiespel

Helemaal weerloos tegen de ravages van technologische springvloed waren de verzuilde elites inmiddels niet. Dreigende mentaliteitsveranderingen werden afgeremd, gefilterd, gekanaliseerd. Blokker leent hier Lijpharts (de auteur van het standaardwerk over de verzuiling) begrip pacificatiespel. ‘Dankzij het schipperachtig beleid van geven, nemen en “pacificeren” aan de punt van de bestuurspyramide kon het land een in feite uitzonderlijk stabiele democratie blijven.’

Consensus aan de top, scheiding der geesten aan de basis en controle op het gedrag van de achterban - ziehier de essentie van het verzuilingsdenken. Aan de top kon er gepraat worden - ‘want aan de top werd men geacht een zekere immuniteit te bezitten tegen boze beïnvloeding van andersdenkenden’ - maar aan de basis dienden de bokken strikt gescheiden te blijven van de schapen. De middelen om dat laatste te bereiken zijn bekend: separate leermiddelen, bibliotheken, jeugdhonken en sportverenigingen. Alles wat niet door schotten omgeven was, werd zeer gewantrouwd. Vooral het opkomende nachtleven van cabaret en variété, want ‘in het donker waren christenen en socialisten lastig uit elkaar te houden.’

De strijd tussen verzuilende en ontzuilende krachten, die dit eerste hoofdstuk zo boeiend maakt, is ook herkenbaar in de meer specifieke hoofdstukken. ‘De typografen’ is hoofdzakelijk de geschiedenis van een erkenningsstrijd. De typografenbond, de oudste belangenbehartigersvereniging van het land, heeft altijd de minnelijke schikking geprefereerd boven het conflict. Blokker laat dan ook weinig heel van de mythe dat typografen voorop liepen in de klassenstrijd. Zij stelden het eigen vakbelang ondubbelzinnig boven het algemeen werknemersbelang. Jegens andere arbeiders stelden ze zich zelfbewust, om niet te zeggen hooghartig op. Een klein zuiltje, zo zou men de typografenbond kunnen noemen, dat pas laat en met weinig zin opging in de overkoepelende, ontzuilde vakverenigingsfederatie.

In het hoofdstuk ‘De boodschappers’ heeft de strijd tussen verzuilende en ontzuilende krachten het karakter van een paradox. Overeenkomstig de verzuilingstendens was de Nederlandse journalistiek aanvankelijk overwegend een meningenjoumalistiek. Het protestantse, katholieke en socialistische commentaar was belangrijker dan de ongebonden feiten. Blokker spreekt hier van een ‘kanselredenaarsbehoefte’. Tegelijk echter vormde het wezen van de journalistiek - namelijk: communicatie - een gevaar voor die verzuiling. Dat was de ‘fascinerende dubbelrol van de grafische communicatie’: ‘enerzijds kon ze gebruikt worden om de verschotting te versterken en in stand te houden, anderzijds dreigde ze (...) het zuilensysteem uit te hollen.’ De boodschappers legden - sommigen gewild, anderen ongewild - een tijdbom onder de zuilen. En de eerste tijdbom die tot ontploffen kwam, was de neutrale ‘massakrant’ Het Nieuws van den Dag.

De wond'ren van de techniek brachten niet alleen het gedrukte woord in massa-oplage, maar ook de radio, de film en de televisie, ‘die lelijkste verrassing van technologie en welvaart’. Vooral deze laatste gaf de verzuiling de genadeklap. Blokker: ‘Tegen deze onverhoedse invasie van ieders hart en ieders huiskamer, van alle gezag en gezin, was geen reguleren meer opgewassen.’

Maar bedreigen de audiovisuele nieuwkomers ook het gedrukte woord? ‘Voor de geletterde mens van nu zijn boeken minder belangrijk dan voor de geletterde mens van vroeger,’ schrijft Blokker somber, maar daar staat tegenover dat de best-sellerlijsten vol staan met goede boeken, dat de krant als informatiebron niet door radio, televisie en satellietstations is weggedrukt, sterker nog, dat er zowel absoluut als relatief meer krantelezers zijn dat ooit. Zo eindigt Blokker toch nog vrij optimistisch voor zijn doen.

Sociologische verbeeldingskracht

Het laatste hoofdstuk, ‘De lezers’, poogt een voorzichtig antwoord te geven op de vragen: wie waren de lezers van al deze woorden en hoe werden hun gedrag en mentaliteit door het lezen beïnvloed? De klerk, de onderwijzer, de ambtenaar, kortom, de snel gegroeide middenklasse, zijn gretige lezers geworden. Maar daar is ongeveer alles mee gezegd. Er is nauwelijks onderzoek naar gedaan. Alleen het handjevol literatuursociologen heeft zich hier verdienstelijk gemaakt. Het is vertederend Jan Blokker hun meerdere malen een complimentje te zien geven. Daarom een complimentje terug.

Jan Blokker, de antisocioloog, heeft een sociologisch meesterwerk geschreven. Men kan erover twisten of je technologische vernieuwingen als een autonoom gegeven moet beschouwen, maar de wijze waarop hij de tegengestelde processen van verzuilen en ontzuilen beschrijft, getuigt van een grote sociologische verbeeldingskracht. Dat er dan wat jargon in sluipt (‘cultureel-industrieel complex’, ‘versegmentering van de informatieoverdracht’) is niet zo'n ramp. En dat Blokker zelf af en toe last heeft van de ‘kanselredenaarsbehoefte’ neem je ook voor lief. We zijn toch gezellig Hollanders onder elkaar?

De wond'ren werden woord en dreven verder mag met recht ‘rijk geïllustreerd’ worden genoemd: meer dan driehonderd schitterende illustraties, bijeengebracht door Clara Brinkgreve en Hester Lenstra en geredigeerd door Kees Nieuwenhuijzen, met bijschriften van Blokker zelf, dat wil zeggen: Blokker de columnist. Te zamen vormen ze een parallelverhaal dat niet voor het eigenlijke betoog onderdoet. Wat te denken van dit bijschrift: ‘Misschien was Beatrix wel de eerste Provo van allemaal: als prinses dreef ze haar zin door en trouwde met de man die zij wilde.’ Het werpt een even scherp licht op Nederland, dat van klein en onaangeraakt landje zich ontwikkelde tot ‘het pluriformste land op aarde’, een land dat als geen ander zoveel ambitie heeft om ‘de grens te verleggen’.

■