Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Verraad op Vlieland
Beklemmende roman van Bert Jansen

Het schepenboek door Bert Jansen Uitgever Bert Bakker, 211 p., f 29,90

Wim Vogel

In 1983 publiceerde Bert Jansen de bundel Twee vrienden. ‘Egbert en het Schepenboek’ is daaruit het mooiste en het schrijnendste verhaal. Een F.B. Hotz-achtige geschiedenis over het jongetje Egbert dat midden in de jaren vijftig klem komt te zitten tussen een op tournee zijnde muzikale vaderen een hysterische moeder. Jansens nieuwste roman. Het Schepenboek, waar hij ruim zes jaar aan schreef, heeft dat oudere verhaal als basis, maar laat bovendien zien hoe de eerste pijnlijke ervaringen het leven van de nu bijna veertigjarige Egbert nog steeds beïnvloeden. En hoewel thema en motieven niet oorspronkelijk zijn, vind ik Het Schepenboek een beklemmend boek met een functionele ingenieuze structuur, in een sobere en suggestieve taal geschreven.

De ingrijpendste gebeurtenis in het leven van Egbert is de zelfmoord van zijn moeder. In 1956 liep zij op Vlieland de zee in. Zij was het zat met haar kind te moeten inwonen bij de ouders van haar man die zelf, als drummer in een jazzband, altijd van huis was. Als de teleurstelling om de grijsheid van haar bestaan haar te veel wordt, haalt ze in een woeste bui haar zoontje van school (‘Hé Stille, daar komt je zigeunermoeder aan!’), om met hem haar man op te zoeken die op Vlieland braaf iedere avond de gasten muzikaal dient te vermaken. Hun aanwezigheid irriteert hem; de vrouw weet zich overbodig en terwijl de band dansmuziek speelt, trekt zij haar conclusie. Haar daad wordt door het motto van de roman (‘The sea refuses no river’ - Pete Townshend) poëtisch verpakt. Ze wordt op het eiland begraven. De vader laat ook zijn zoontje daar achter, symbolischer kan bijna niet.

Als hij zestien is en naar de bovenbouw van de hbs wil, keert hij naar zijn vader, en diens veel jongere vriendin Dien, terug. Een succes is dat niet. De ontluistering van de eens zo bewonderde vader zet door als blijkt dat zijn afwezigheid, op ieder gebied, nog steeds chronisch is. Hij heeft nauwelijks in de gaten dat de pseudomoeder Dien bij Egbert genegenheid zoekt, ook op seksueel gebied. De ontdekking van Egbert dat hij muzikaal verworden is tot een aangeschoten drummer in een hoerentent, koopt hij af met tweehonderdvijftig gulden. Met dat geld bezoekt Egbert na zijn eindexamen Vlieland voor de tweede maal. Tegen het eind van de jaren tachtig neemt hij opnieuw de boot omdat zijn zeventigjarige vader daar licht dementerend blijkt rond te lopen.

Bert Jansen
steye raviez

Meerpaal

Al dat heen-en-weer-gereis, dat aankomen en vertrekken dat zeer gedetailleerd met elkaar vergeleken wordt, geeft aan de roman een melancholische spanning, vooral omdat de hoofdpersoon zelf nauwelijks verandert. Hij ontmoet zijn vader, verliest zijn moeder. Als hij achttien is, vindt hij er Henriëtte met wie hij zal trouwen maar ook zij zal op datzelfde eiland zoveel jaren later definitief afstand van hem nemen. Egbert is zelf dat eiland. Hij blijft het jongetje van zes dat, voor een foto, door zijn vader boven op een meerpaal wordt gezet en dat angstig de wereld inkijkt. Vrouwen zullen hem verraden en gebruiken, zijn vader laat zeventien jaar lang alleen op zijn verjaardag iets van zich horen. Dat fotootje, genomen door zijn moeder, krijgt hij, met zijn schepenboek, van zijn vader op de laatste bladzijde. Tijdens diens tournees was het enige contact dat hij met zijn zoon onderhield, het opsturen van plaatjes van schepen die door Egbert angstvallig netjes in een boek geplakt werden. ‘Alle leden van de band, Roken nu de shag van Captain Grant, Ze paffen wat ze kunnen. Om hem zijn boek te gunnen. Allemaal voor mijn zoon, Ter verwezenlijking van zijn droom.’

Over het goedkope bedrog van die droom, over het verraad dat aan het grijze kind Egbert daardoor wordt gepleegd en over de levenslange gevolgen daarvan, daarover gaat Het Schepenboek.

Als Egbert voor de derde maal op Vlieland is, vindt eindelijk de confrontatie en de afrekening met zijn vader plaats. Hun afscheid is definitief. De vader vervaagt in zijn dementie, de zoon trekt zich terug in een zelfgekozen isolement, bang als hij altijd is geweest zich bloot te geven. ‘Weer achter het vertrouwde beeldscherm in afzondering te zitten. Niets oplossen.’

De geschiedenis, waarvan allerlei details voorkomen in oudere verhalen, mist gelukkig iedere neiging tot zelfbeklag, iedere sentimentaliteit. Zij is, zonder spectaculair te willen zijn, en ondanks alle privé-treurigheid, ook een aardig tijdsbeeld, herkenbaar voor veertigers die, net als de hoofdpersoon, op de hbs de overgang van jazz naar beat lijfelijk meemaakten

■