Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Elfriede Jelinek
Vervolg van pagina 5

snelle auto's, de prestaties van hun favoriete voetbalclub: het fallische spreken over hoe de heren flink en voortvarend hun varkentjes wassen. Maar ook bijbelse en poëtische taal wordt gehanteerd en gepersifleerd: ‘Fremd ist er eingezogen, fremd zieht er ihn wieder heraus,’ lees je ergens, en je weet op hetzelfde moment dat je nooit weer naar Schuberts Winterreise kunt luisteren zonder aan deze variant te denken. ‘Tenslotte krijgt zijn vrouw een klap op haar gat, driest graait de hand van haar heer en meester rond in haar sleuven en spleten, zijn tong likt haar hals af, haar haar wordt in de badkuip gegooid, aan haar clitoris wordt stevig getrokken zodat haar knieën tegen elkaar slaan en haar kont als een klapstoel openspringt, en ook veel andere mensen gehoorzamen zijn commando.’ Of: ‘De vrouw steekt onwillekeurig haar tong uit omdat de directeur een spier in haar kaak in werking heeft gesteld met behulp waarvan een slang elk moment gif zou kunnen kotsen. Hij graait in haar struikgewas opdat hij eindelijk kan instappen. Haar gebladerte, haar takken buigen uiteen. Ze krijgt een klap op haar achterste, de weerstand van deze ingang moet gebroken worden opdat de menigte zich brullend en duwend op het buffet kan storten. Hij spert haar kont open, meer heeft hij eigenlijk niet nodig behalve zijn maandelijkse topinkomen. Zijn gebeente beeft, hij schenkt zijn gehele inhoud, veel meer dan hij aan geld ooit kan verwerven, aan de vrouw, ze moet wel ontroerd zijn over zo'n straal. Niemand anders dan de directeur kan de vrouw zo onderwerpen aan zijn regen en zijn drup. Spoedig zal hij zich schreeuwend verlichting hebben verschaft, dit reusachtige paard dat zijn kar met verdraaide ogen en schuimvlokken op zijn gebit door de modder trekt.’

Mokerslagen

Lust, zoals uit deze fragmenten onder andere blijkt, gaat over seksualiteit als een onderdeel van een kapitalistisch beheerst produktieproces. Lust gaat over politieke machtsstructuren, de macht van het kapitaal, de uitbuitingsmechanismen in het produktieproces, de door vermaterialisering geperverteerde burgerlijke moraal, de uitbuiting van de natuur, de esthetisering van de macht. In de uitbuiting van de seksualiteit van de vrouw vindt de culminatie van alle uitbuitings- en onderdrukkingsmechanismen plaats. Het is duidelijk dat Elfriede Jelinek het marxistische denkmodel niet heeft afgezworen en er in combinatie met het feminisme een nieuwe dimensie aan heeft gegeven. Wat pornografiebestrijders theoretisch moeizaam hebben geprobeerd aan te tonen, wordt in Jelineks boek moeiteloos in beeld gebracht. Door de wapens van de tegenstander te hanteren heeft zij de tegenstander kunnen verslaan: de mannentaal is op zijn bek gegaan doordat zij die taal tot de uiterste consequentie heeft misbruikt. Dat haar intentie om een pornografische vrouwentaal te ontwerpen is mislukt is niet verwonderlijk. Eerst moest dit opruimwerk verricht worden. Wat er daarna mogelijk is moeten we afwachten.

Is Lust pornografie? Pornografisch kan dit boek niet zijn omdat de voyeuristische blik eraan ontbreekt. De blik van de voyeur is een schuldige blik, hij kijkt met een heimelijk oog. In Lust is geen spoor van stiekemheid te vinden, de boksring, de beursvloer van de seksualiteit is in wit neonlicht gehuld, er wordt niet tongue-in-cheek gesproken maar luid geschreeuwd. Dat leidt weliswaar niet tot lichamelijke opwinding maar wel tot een vorm van mentale opwinding die onmiskenbaar, en dat is heel verwarrend, iets pervers heeft. Lust is daardoor een verslavend boek: het spel van de taal verleidt je, de kracht van de beelden overweldigt je, de mokerslagen tegen de muren van de taal verdoven je. Aan het eind ben je mentaal gevloerd. Een subliem gevoel. Een effect van grote literatuur.

■