Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

Op de beursvloer van de seksualiteit
Elfriede Jelineks ‘Lust’: schrijven met de wapens van de tegenstander

Lust door Elfriede Jelinek Uitgever Rowohlt, 254 p., f 44,75 Importeur Nilsson & Lamm

Gerda Meijerink

Na het overlijden van Thomas Bernhard schreef Elfriede Jelinek in een Weense krant een ‘Nachruf’. Een lezeres reageerde daarop in een ingezonden brief met de opmerking dat het haar liever was geweest wanneer de ‘Nachruf’ door Thomas Bernhard was geschreven bij de dood van Jelinek.

Wat je ook van Oostenrijk kunt zeggen, in ieder geval niet dat het establishment schouderophalend aan de literatuur voorbijgaat. De christelijk-conservatieve pers doet er alles aan om kritische schrijvers in diskrediet te brengen en de fatsoenlijke burgers tegen hen op te hitsen. Nu Thomas Bernhard dood is en Peter Handke tot mysticisme is vervallen, kunnen de vereende krachten zich op Elfriede Jelinek concentreren. De methode die men daarbij hanteert is erop gericht de literaire kwaliteit van haar werk in twijfel te trekken, en haar nieuwe boek Lust biedt daartoe alle gelegenheid.

Lang voor verschijnen deden over Lust allerlei geruchten de ronde, er waren voorpublikaties en uit interviews werd duidelijk waar Elfriede Jelinek mee bezig was; zij deed een poging pornografie te schrijven op literair niveau en vanuit een vrouwelijk perspectief. Een feministische tegenhanger van Batailles Geschiedenis van het oog zou het worden, een nieuwe, Oostenrijkse l'Histoire d'O. Latere berichten luidden dat Jelinek haar project, nog voordat zij het voltooid had, als een mislukking beschouwde. De vrouwelijke voyeuristische blik die zij poogde te ontwikkelen bestond niet, was haar bevinding, en het pornografische kon alleen in mannentaal worden uitgedrukt. Haar stond niet veel meer te doen dan ervoor te zorgen tenminste op een waardige manier te mislukken.

Elfriede Jelinek
lieve blancoquaert

Sinds het verschijnen van Lust in april zijn er zo'n vijftigduizend exemplaren van verkocht en is er in alle toonaarden over geschreven en gesproken. Een boek op eenzame hoogte boven de hedendaagse Duitstalige literatuur, elektriserend, ‘grossartig degoutant’, aldus Jörg Drews in de Süddeutsche Zeitung. Een boek dat in de discussie over pornografie niet meer weg te denken is, maar als literatuur troosteloos en zonder betekenis, aldus Volker Hage in Die Zeit. In Der Spiegel vindt Annette Meyhöfer dat Jelinek zich heeft verlaagd tot het schrijven van een traktaat tegen de heteroseksualiteit en in de leer schijnt te zijn geweest bij professor in de maatschappijleer Rita Süssmuth. Ook de reacties in ons land variëren van bewondering voor de kracht van Jelineks beelden en taal (Jan Stassen in HP) tot ‘walgelijk’ en ‘een roman van twijfelachtige allure’ (Jan Luijten in de Volkskrant).

Wat is de oorzaak van deze uiteenlopende waardeoordelen? Met welke maten wordt dit boek gemeten?

Opvallend is dat de tegenstanders van Lust het boek behandelen alsof het om een psychologisch-realistische roman zou gaan. Hun maatstaf bestaat uit hun mening over een sociale werkelijkheid waarin de strijd tussen de geslachten minder hevig gestreden wordt dan Jelinek in Lust bschrijft en waarin mannen een heel wat positievere houding hebben tegenover vrouwen en vrouwen een heel wat minder onderworpen positie hebben dan in Lust wordt voorgesteld. Wie meent in Lust een herkenbare werkelijkheid aan te treffen, wie een verhaal en een ontwikkeling zoekt en van de protagonisten verwacht dat het mensen van vlees en bloed zijn, of wie zich als lezende man of vrouw in de tekst gespiegeld wenst te zien, kan inderdaad maar beter niet aan dit boek beginnen, want voor zo'n lezer moet het lezen van Lust een ondraaglijke ervaring zijn, het is zelfs voor bewonderaars een bijna ondraaglijke ervaring.

Voor onder de gordel

In Lust wordt het schrijven van pornografie op zo'n manier beoefend dat het je onmogelijk wordt gemaakt enige referentiële betekenis aan het beschrevene toe te kennen. Er is maar één mogelijkheid om door dit boek te komen: je blindelings aan de tekst toe te vertrouwen en te lezen wat er staat. Het enige waarnaar de tekst verwijst is de taal zelf, de alledaagse taal van het obscene, de obscene taal van het alledaagse. Jelinek heeft een hermetische vorm van het pornografische gecreëerd, een ruimte waarin geen verbeelding, geen fantasie, geen verlangen van de lezer kan doordringen en waaruit geen impuls, geen prikkeling, geen stimulans kan ontsnappen. De lezers en de lezeressen van Lust lopen daarom niet zo zeer het gevaar impotent of frigide te worden, eerder lopen zij de kans met een soort seksuele stomheid geslagen te worden: geen woord, geen zinswending, geen metafoor of Elfriede Jelinek heeft er wel de vochtige, geile, moerassige onder- en achterkant van aan het licht gebracht. Naast het door het fascisme gecreëerde Wörterbuch des Unmenschen heeft zij een Wörterbuch des Untermenschen geschreven. Een taal voor de mens onder de gordel.

In Lust figureren een echtpaar en een kind, een zoon. De man is papierfabrikant en een man van welvaart, aanzien en invloed. Zijn werknemers dragen hem op handen en zijn bij hem in goede handen zolang ze hun vrije tijd maar aan het door hun baas opgerichte koor besteden waarmee hij zich van zijn culturele Schuldigkeit kwijt. Hij heeft uit angst voor aids zijn seksuele uitstapjes opgegeven en haalt zijn gerief nu uitsluitend bij zijn wettige echtgenote Gerti, daarbij af en toe heimelijk bekeken door het zoontje. Als het Gerti te veel wordt en zij in de sneeuw van het gerenommeerde skidorp een zachte dood zoekt, ontmoet ze een skitoerist die haar op zijn beurt seksueel koloniseert tot dat door de echtgenoot ontdekt wordt en hij Gerti voor de ogen van haar minnaar triomfantelijk een vernederende beurt geeft. Gerti neemt wraak door de zoon met pillen te verdoven en in een vijver te verdrinken.

Dit ‘verhaal’ is in feite totaal onbelangrijk, het is niet meer dan een knipogende concessie aan de lezer die er onmogelijk door geroerd of geraakt kan worden omdat noch Gerti, noch het zoontje ook maar een schijn van leven hebben meegekregen. Prototypes zijn alle figuren in Lust, types die elke psychologie ontberen en die alleen bestaan omdat ze als katalysatoren nodig zijn voor het taalgeweld van Elfriede Jelinek.

In Lust wordt tweehonderdvijftig pagina's lang de geslachtsgemeenschap beschreven als een variant op het vrije worstelen. Lichamen smakken tegen elkaar, kwabbend vlees slaat tegen de grond, lijven worden in de touwen geworpen, ledematen knakken, sperma, geil, bloed vloeit. De stijl waarin het geweld wordt beschreven is de stijl van een sportverslaggever die zich aan een metaforen-orgie te buiten gaat waarmee het publiek wordt opgehitst en tot uitzinnigheid gebracht. Het zou onmogelijk zijn de wedstrijd tot het eind uit te zitten, ware het niet dat dit gebeuren tot een bizarre en daardoor hoogst komische aangelegenheid wordt gemaakt door het feit dat het zich afspeelt in het ministadion van de huiskamer en dat de vechtende helden in die burgerlijke omgeving het formaat van dwergen hebben gekregen. De mannelijke lustproduktie wordt in termen beschreven waarmee mannen aan de Stammtisch opscheppen over hun zakelijke successen, hun

Vervolg op pagina 6