Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Individuen die stuklopen op het apparaat
Een literaire fabel van John Le Carré

The Russia house door John Le Carré Uitgever Hodder and Stoughton, 344 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 48,10 De Nederlandse vertaling zal eind juni verschijnen bij Sijthoff onder de titel ‘Het Rusland huis’.

R. Ferdinandusse

The Russia House, het nieuwe boek van John Le Carré, is niet direct een spionageroman maar een fabel. Le Carré zegt dat in het voorwoord: ‘I hope that my Soviet friends will find reflected in this fable a little of the warmth that I felt in their company...’ En op de flap staat het ook nog eens: ‘... an irreverent and ultimately optimistic fable of our time’. De Engelse uitgever laat het in zijn advertenties wat in het midden: ‘Het is een liefdesgeschiedenis, een spionageverhaal, een fabel van deze tijd.’ Een interviewer van het Duitse Stern concludeert na een tamelijk oppervlakkig gesprek met Le Carré: ‘Es ist wirklich ein neues Buch, was das Genre der Spionage-Literatur angeht...’

Natuurlijk is het in het misdaadgenre al een tijdje aan de gang: de bakens moeten, dank zij Gorbatsjov, worden verzet. De thrillerschrijvers laten nu hun sinistere KGB-figuren niet meer direct tegen de CIA werken, maar scheppen Russische rotzakken die hun vroegere connecties gebruiken om het Gorbatsjov en de nieuwe koers lastig te maken. Of er wordt nieuw leven geblazen in de vele nationalistische groeperingen (van Esten tot Witrussen) die, vervuld van wraak en tot de tanden gewapend, over de hele wereld verspreid op actie zitten te wachten. Die verschuivingen zijn begrijpelijk en voorspelbaar, de auteurs moeten ook leven, maar het doet toch nog erg denken aan gerommel in de marge. Of het spionagegenre ook zijn glasnost krijgt zal pas duidelijk worden als de grootmeesters hun stem hebben laten horen. En als het om Moskou-en-de-geheime-diensten gaat is John Le Carré, na de vele verschijningen van George Smiley, zonder twijfel dé aartsvader, dé autoriteit. Dat beseft hij zelf ook. Tegen Newsweek zei hij: ‘Bijna heel mijn schrijversleven heb ik geschreven over mensen die kreunden onder het enorme gewicht van het ijs van de Koude Oorlog. Het idee dat dat ijs aan het breken was gaf mij een gevoel van grote opwinding.’ Hij vroeg aan de Russische ambassade in Londen een visum, maar kreeg geen antwoord, en probeerde het daarna via de Engelse ambassadeur in Moskou, die hem via-via in contact bracht met de Russische schrijversorganisatie. In mei 1987 bezocht Le Carré de Sovjetunie en in het najaar ging hij nog eens terug, nu als bezoeker van de Moscow Book Fair - een boekenmarkt die in zijn nieuwste boek een zeer grote rol speelt.

John Le Carré
abc

Daar in Rusland kreeg hij de indruk van een ‘male, menopausal revolution’, citeert Newsweek, een verschuiving van de macht naar een groep mannen van vijftig, zestig jaar, die nog de mogelijkheid in zich dragen van ‘one last good lay left in them’. Hijzelf hoort eigenlijk ook bij hen, net als zoveel andere westerse figuren die ook de Koude Oorlog hebben gevoerd en gevoed: ‘It belonged to my credentials that I had taken part in the Cold War. I was able to say: “I've played those games. I can play them again, that's no problem. But it's got to stop”.’ Bij de intellectuelen, apparatsjiks, bureaucraten van beide kanten, zitten, denkt hij, genoeg mensen met een goed hart, die ‘medeplichtig’ zouden kunnen zijn aan een grote verandering.

Hij ontmoette in Rusland ook Andrej Sacharov - de man die de waterstofbom maakte voor de mensen die hij nu beschouwt als gangsters. Op hem is zonder twijfel de schimmige hoofdfiguur Goethe gebaseerd, een militair geschoolde wetenschapper, die in dit nieuwe boek een manier zoekt om - dat gaat dan via de genoemde Book Fair - een doorbraak in de Oost-Westverhouding te forceren door al de nieuwste Russische wapengeheimen te publiceren.

David Monaghan, hoogleraar in het Engels aan de (Canadese) universiteit van Halifax schreef een paar jaar geleden het boek Smiley's Circus (een Guide into the Secret World of John Le Carré), waarin hij een complete blauwdruk geeft van Carrés spionagewereld, en aantoont hoe de schrijver altijd is uitgegaan van een voor hem bestaande wereld. Het is te vergelijken met William Faulkners boeken, die allemaal spelen in Yoknapatawpha County. De lezer ziet er maar fragmenten van, hoort van veranderingen en verwarring, maar als iemand de moeite neemt alle gegevens bij elkaar te zetten ontstaat een complete wereld, die dus in het hoofd van de schrijver bestaat.

Een nieuw begin

Le Carré, die na de laatste Smiley uitweek naar Israël (in The Little Drummer Girl) en naar zijn verleden, dat was bijna een roman (A Perfect Spy) lijkt een bekeerling. Van het Circus geen spoor meer. De uitgever Niki Landau, die het geheimzinnige manuscript van Goethe bij toeval in handen krijgt en het meebrengt uit Moskou, brengt het ten einde raad naar Buitenlandse Zaken en die geven het, ook alweer bij toeval, door aan hun eigen spionageafdeling, The Russia House, en zelfs daar duurt het nog even voor de zaak begrepen en serieus genomen wordt. Het is een nieuw begin met nieuwe mensen. Het lijkt er even op alsof Dick Francis een nieuw thrilleroeuvre begint met hazewinden in plaats van paarden.

Maar daarmee is ook eigenlijk al het nieuwe genoemd. Want Le Carré is een vakman en als hij eenmaal schrijft blijft de schittering. The Russia House is een klein verhaal, een beetje spaarzame thrillerschrijver zou het in tweehonderd pagina's verteld hebben, maar de grootmeester, in zijn hang naar de literaire fabel, maakt er moeiteloos (en mooi) 350 van. Zijn introductie - Niki Landau en het manuscript - nemen de eerste vijftig bladzijden in beslag, waarna de man, van wie we ondertussen alles weten, wordt afgevoerd. ‘He was the perfect prologue. He never came back.’

Le Carré wordt nog wel eens verweten - door de thrillerliefhebber - dat hij breedsprakig is, meestal met een verwijzing naar die dikke, mislukte roman uit 1972 (The Naive and Sentimental Lover), die aan het scheppen van Smiley, Karla en The Circus voorafging. Maar het uitgangspunt is anders: Le Carré is eigenlijk geen misdaadschrijver: de plot is geen entertainment op zichzelf, het is altijd het noodlot van het individu dat stukloopt op het apparaat. Zelfs zijn mooiste, The Spy Who Came In From The Cold, is opmerkelijk goed geschreven en schiep eigen regels voor het genre. In dat boek (1963) introduceert hij de heldin in één alinea: ‘She was a tall girl, ungainly, with a long waist and long legs. She wore flat, ballet type shoes to reduce her height. Her face like her body, had large components which seemed to hesitate between plainless and beauty.’

Katya, in The Russia House, introduceert hij ook in een alinea: ‘She was a beautiful woman. Her tall body was full but nol plump, with a fine neat waist and strong legs. Her black hair was luxuriant and, when she was in a mood to neglect it, rampant. Her face was puckish but intelligent and seemed to animate everything around her. Whether clothed or naked she could make no gesture that did not have its grace.’

Als Le Carré die Spy nog eens zou moeten schrijven zou het twee keer langer en even mooi worden, hij heeft een onblusbare drang om te vertellen, en hij doet dat prachtig. De moraal (spying is waiting) ligt er tegen het slot iets te dik op. Maar The Russia House is door zijn plezier in het vertellen verrassend licht van toon, en door de intrige - de Amerikanen, bang uit de boot te vallen, nemen na enige aarzeling en een schitterend gebruik van de lie detector de zaak van de Engelsen over en gaan er eens goed tegenaan, met alle treurige gevolgen van dien - ook verrassend spannend.

Het mag dan een fabel zijn, en Le Carré mag nog zo hoopvol zijn, zijn verhaal toont toch aan dat The Russia House voorlopig niet ontbonden hoeft te worden. Nu het ijs van de Koude Oorlog aan alle kanten en met zoveel geweld breekt, doemen er talloze krachten en tegenkrachten op die in de gaten gehouden moeten worden. De intelligence-diensten zullen overuren moeten gaan maken, zeker nu Le Carré zoveel met liefde beschreven idealisten op zijn terrein toelaat

■