Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

Een bureaucraat is ook een mens
Ideaaltypen voor en achter het loket

Kantoorkarakters Een kleine typologie van de bureaucratie door Maarten Huygen Uitgever Nijgh & Van Ditmar, 143 p., f 19,90

Niek Miedema

Is bureaucraat een term met een positieve of een negatieve connotatie? Het woord roept al snel associaties op met de in iedere geordende samenleving onvermijdelijke figuur van ambtenaar eerste klasse Dorknoper. Iemand die er nauwgezet en zonder aanzien des persoons op toeziet dat de van overheidswege vastgestelde voorschriften en verordeningen worden nageleefd. Maar Rommeldam is een statische gemeenschap, waar de status quo voor eeuwig vastligt. In onze zich snel ontwikkelende maatschappij is de bureaucraat daarentegen deel geworden van een onoverzichtelijk krachtenveld, waarin ook hij zich een weg moet zoeken en zich een eigen rol moet aanmeten teneinde zich te handhaven. In Kantoorkarakters: een kleine typologie van de bureaucratie tracht NRC-journalist Maarten Huygen een aantal van deze rollen te onderscheiden. Het is hem opgevallen dat er enkele terugkerende soorten van kantoorpersonages bestaan, zowel in overheidsdienst als in de particuliere sector daarbuiten. Zo zijn er de Pruis (plichtsgetrouw, regels zijn regels), de Sloffer (onopvallend, lui, zit zijn tijd uit), de Vos (berekenend, ambitieus), en de Leeuw (beschouwt zijn macht als vanzelfsprekend). Kortom: de bureaucraat is ook een mens. Van ieder ideaaltype zijn een biotoop (natuurlijke leefomgeving), een voedselvoorkeur en een levend voorbeeld opgenomen. Zo is de biotoop van de Sloffer uiteraard de ruimte rondom de koffie-automaat. De Leeuw laat zich bij voorkeur omringen door luisterende mensen. De Zalver, een ander type, ‘eet wat de ander eet’. Voorbeelden? Zalver: Eef Brouwers, voorlichter van Philips. Vos: prof. dr. Frans Rutten, secretaris-generaal op Economische Zaken. Leeuw: drs. J.P.A. Gruyters, burgemeester van Lelystad. Het lijkt wel een gezelschapsspel. Als men het boekje uit heeft, herkent men ze ineens overal.

Eén van de mooiste types is de Blauwdrukker. Hij gelooft in vooruitgang door innovatie, hoe dan ook. Hij is degene die overal de nieuwe, overzichtelijker formulieren doorvoert, die borden voor de stad ontwerpt met S3 of S98 erop, of die een muntstuk van vijf gulden bedenkt dat erg lijkt op de stuiver en vervolgens een voorlichtingscampagne organiseert om de burger tegen de verwarring te waarschuwen. De Blauwdrukker verandert om de vijf jaar de indeling van uw omroepgids. De Blauwdrukker gelooft in standaardisering. Hij bedenkt nieuwe nummeringen en codes en de nieuwe plattegrond van het openbaar vervoer in het wachthuisje in uw stad, die plattegrond waarop zelfs de geboren en getogen ingezetene zijn route niet meer kan volgen.

Regeloptimum

Omdat de kantoorbewoner ook met de burgers aan de andere zijde van het loket te maken heeft, is een viertal standaard-gebruikers opgenomen. De Demonstrant (hij beschouwt subsidie als een recht), de Ritselaar (‘hij is à la carte burger’) de Onnozele (‘daar hebben ze mij niks van verteld...!’) en de Modelmens, die zich keurig aan de regels houdt, maar ook een potentiële verklikker is. Zij, de verzamelde burgers, zorgen ervoor dat de bureaucratie telkens haar logistieke grenzen ontmoet. Er is volgens Huygen zoiets als een regeloptimum. Men zou het kunnen vergelijken met de involutie in de rijstteelt op Java. Het systeem verfijnt zich, maar gaat zijn eigen ontwikkeling in de weg zitten. Naarmate het bureaucratisch net dichter wordt, nemen immobiliteit en tegenstrijdigheid toe (regels en belangen kruisen elkaar). Hierdoor wint de informele oplossing weer aan betekenis. In de jaren zeventig lijkt het regeloptimum in Nederland te zijn bereikt en overschreden. In deze sfeer gedijt de Ritselaar. In zekere zin is het ritselen voor velen in de jaren tachtig tot lifestyle geworden. De volgzame Modelmens, volgens Huygen au fond gemotiveerd door angst, zit momenteel in de verdrukking. De Demonstrant daarentegen beleeft hoogtijdagen. Het zuilenstelsel is in feite allang vervangen door een systeem van geïnstitutionaliseerde inspraak en subsidieverdeling. Monetair pluralisme, grijnst de auteur slim.

De democratie heeft een bureaucratie nodig om rechtvaardig te kunnen administreren. Kernvraag bij dit alles is in hoeverre een sterk ontwikkelde bureaucratie de democratie nog wel nodig heeft. Huygen, geamuseerd toeschouwer, lijkt zich weinig zorgen te maken. Zonder effectieve controle begint de bureaucratie niet veel. Gedoogbeleid bevalt de auteur beter dan repressie. Het gebeurt nu eenmaal allemaal toch, en de overheid kan daar maar beter mee leren leven. Op het gebied van zwart werken bijvoorbeeld. Iedere poging tot bureaucratische beheersing van dit fenomeen lijkt gedoemd. En het is de vraag of dat zo erg is, impliceert Huygen. Laat de burger maar schuiven. Door dit alles krijgt de Modelmens naar mijn smaak toch wel erg weinig waardering. Toegegeven, hij is in aanleg een meeloper, de buurman die tussen de bloempotten op de vensterbank de schandalen op straat gadeslaat. Maar aan de andere kant is hij de ruggegraat van het systeem, in dit geval de democratie. Hij heeft nog last van iets als een geweten. In de ritselmaatschappij is er nauwelijks nog sprake van moraal. Handigheid en presentation of the self als hoogste waarden. Aantrekkelijk voor de sterken en getalenteerden. Het is de vraag of we die kant al niet veel te veel op gaan.

De demonstrant, tekening Jan Bosschaert

Het zal duidelijk zijn dat Kantoorkarakters iets meer is dan alweer een snel werkje uit de categorie niemendalletjes voor de stapels op de toonbank bij de kassa. Er zitten echte ideeën in dit boekje. En de beschreven types bieden blijvende metaforen voor gedrag dat men voortdurend om zich heen kan zien.

■