Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

De intellectuelen
Vervolg van pagina 1

Dat von Vegesack wel degelijk vooral een geschiedenis van ‘missers’ heeft geschreven blijkt wanneer hij argeloos schrijft dat de ‘echte intellectueel’ een ‘idealist en moralist’ is. Het is wel duidelijk wat hij bedoelt wanneer hij drie schrijvers noemt die het dichtst in de buurt zouden komen van deze kwalificatie: Klaus Mann, Albert Camus en George Orwell, maar de karakteristiek ‘moralist’ en ‘idealist’ is voor hen wel erg mager. ‘De echte intellectueel is geen naïeve optimist die ten prooi is gevallen aan valse illusies,’ schrijft von Vegesack, ‘dat zij toch de menselijke waardigheid verdedigen komt juist voort uit die grondhouding.’ Hier blijft het bij als het om de karakteristiek van de ‘echte intellectueel’ gaat. Het illustreert de weinig diepgaande intellectuele onderbouwing van het boek en dat het stilistisch evenmin uitblinkt (‘grondhouding’). Zouden Gide, Werfel, Pasternak, Babel en vele anderen ook geen idealisten en moralisten genoemd kunnen worden? En wat wordt hier onder ‘idealist’ verstaan? Kan men Orwell wel een idealist noemen? De voorkeur die von Vegesack uitspreekt voor Klaus Mann, Camus en Orwell is natuurlijk respectabel, maar maakt wel dat de meeste andere intellectuelen zich eigenlijk in al hun daden vergaloppeerd zouden hebben. Aldus ontstaat wel een allersimpelste voorstelling van zaken. Het is natuurlijk mooi als men een voorstelling heeft van de ‘echte intellectueel’ maar dan ziet men over het hoofd dat het nog heel iets anders was om intellectueel te zijn in Rusland in de jaren twintig, in Duitsland in de jaren dertig of in Engeland in de jaren vijftig. De verleidingen om zich op de vlakte, voor of tegen een ideologie te verklaren waren op verschillende plaatsen en op verschillende tijden totaal verschillend. Een ‘geschiedenis’ van intellectuelen moet de individuele verschillen laten uitkomen door werk, karakter en omstandigheden met elkaar te verbinden. Wanneer men dat gedaan heeft kan men dat leven pas tegen het licht van het ideaal houden: dat de intellectueel eigenlijk een onafhankelijke morele instantie zou moeten zijn. Maar deze intellectueel met betrekkelijk schone handen is een ideaal waar maar weinigen aan voldoen, wat niet wegneemt dat dit ideaal de achtergrond is voor von Vegesacks geschiedenis. Was Edmund Wilson in het begin van de jaren dertig geen ‘echte intellectueel’ omdat hij onder de toen heersende politieke en sociale omstandigheden sympathie had voor het Russische experiment? Was Thomas Mann geen ‘echte intellectueel’ toen hij in de eerste helft van de jaren dertig nog contact wilde houden met het echte Duitsland en daardoor in de ogen van sommigen een halve fascist was? Het engagement van intellectuelen verloopt aanmerkelijk gecompliceerder en genuanceerder dan von Vegesack laat uitkomen, omdat hij zich beperkt tot beschrijvingen en hun werk er niet bij betrekt. Dat engagement gaat soms met ‘vuile handen’ gepaard, dat wil zeggen dat men zich soms met politiek inlaat. Het doen voorkomen alsof dit in alle gevallen tegen het idealisme en moralisme ingaat is een te gemakkelijk en idealistisch verlangen.

In de periode die von Vegesack behandelt kregen schrijvers net als vele andere mensen soms ‘de geschiedenis’ over zich heen en sommigen wilden daar ook in politieke vorm tegenin gaan. Het is te eenvoudig om daar nu vanuit heel andere en betrekkelijk vredelievende omstandigheden de lineaal bij te houden.

Goedbedoelende brokkenmaker

In 1860 hield Toergenjev een lezing onder de titel Hamlet en Don Quichot. Het was de eerste keer dat deze vermaarde personages met elkaar in verband werden gebracht. Toergenjev schetst hun beider karakter: de een twijfelaar en egoïst, een scepticus en ongelovige die lijdt aan zijn scherpzinnigheid waardoor hij niet tot daden komt; de ander leeft in zijn begoochelde verbeelding, is een onbevreesde vol idealen en overtuiging, een onnozele met een roeping en met zijn zedelijk karakter verheft hij zich boven de gewone mensen. Toergenjev schetst ze als ideaaltypen, maar waarschuwt ervoor dat ze in deze pure gedaante in de werkelijkheid niet te vinden zijn, in hun zuivere vorm doen ze zich niet voor: de een is meer een Hamlet, de ander meer een Don Quichot. De een is een neurotische twijfelaar, de ander een bezeten maar goedbedoelende brokkenmaker. Wie met deze voorstelling van Hamlet en Don Quichot naar de intellectuelen kijkt in de periode die von Vegesack behandelt ontkomt aan de bij hem te simpele en verwarrende criteria ‘idealist’ en ‘moralist’. Kennelijk overheerste bij sommige intellectuelen het Hamlet-element zodat ze zich in de literatuur terugtrokken en bij anderen de Don Quichot, zodat ze zich in de politiek stortten. Vandaar dat de een weigerde aan schrijversconferenties mee te doen omdat hij zichzelf er ‘te verlegen’ voor vond (Joseph Conrad) en een ander op het idee kon komen in Genève ‘een moreel parlement’ van intellectuelen in te stellen (Stefan Zweig). Vandaar dat Marinetti zich in een apepakje voor culturele fascisten liet steken door Mussolini en dat Gide zich aanvankelijk door het Russische experiment liet imponeren; vandaar ook dat Gabriel García Márquez nu een vriend is van Fidel Castro en Mario Vargas Llosa in de politiek kan gaan. Om dezelfde reden vond een groep Engelse schrijvers (Antonia Fraser, Harold Pinter, Salman Rushdie, John Mortimer, Ian McEwan en anderen) elkaar vorig jaar in hun verontrusting over de politieke gang van zaken onder Thatcher.

Intellectuelen zijn mensen die zich op een ongebonden manier druk maken over zaken die niet alleen henzelf betreffen; soms denken ze dat het voor zolang het duurt nodig is zich te binden. Ideaal is dat misschien niet, maar kennelijk wel eens nodig. Ze overwinnen soms hun Hamlet-ziekte en maken hun gedachten kenbaar. Het zijn dan gedachten waarin politieke en sociale kwesties getoetst worden aan morele categorieën of aan wat von Vegesack de ‘menselijke waardigheid’ noemt, of de gerechtigheid. Een intellectueel denkt niet pragmatisch, maar bevindt zich met zijn ideeën altijd vóór het compromis dat altijd in de werkelijkheid gesloten moet worden. Ze zijn niet per definitie aristocraten van de geest, maar hebben de aristocratie van de geest in hun achterhoofd omdat bij de macht en in de praktijk van de dag zelden aristocratie te vinden is.

Niet door een combinatie van Hamlet of Don Quichot, maar door Sisyfus wordt de intellectueel van von Vegesack het beste gekarakteriseerd: ‘De idealist zonder illusies die steeds opnieuw zijn steen tegen de berg oprolt, terwijl hij weet dat de steen naar beneden zal rollen als hij de top heeft bereikt.’ Deze van Camus afkomstige typering is nog steeds heel suggestief, maar mij te metafysisch en te abstract. Ik vind ook dat von Vegesack een eigen typering had moeten geven en zich niet had moeten beroepen op Camus. Het boek bevat al geen enkele eigen visie en leent voor alles bij anderen. Wanneer je De intellectuelen uit hebt herinner je je door het ontbreken van een lijn nog slechts flarden. En dan te bedenken dat we zeker een boek over de worstelingen van onafhankelijke intellectuelen met denkbeelden konden gebruiken in een tijd waarin denken te veel werk en te ingewikkeld wordt gevonden.

■