Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 4]

Het verleden als een droom van zuiverheid
De merkwaardige liefde van V.S. Naipaul voor de redneck

Het diepe zuiden door V.S. Naipaul Vertaling Tinke Davids Uitgever: De Arbeiderspers, f 49,90 Amerikaanse editie: Knopf, f 46,60 Engelse editie: Viking, f 65,60

Chris van der Heijden

Naipaul beweegt zich op de grens van het irritante en geniale, verwerpelijke en fascinerende. Dat gold al voor het boek waarmee hij wereldfaam verwierf, Among the Believers. Dat gaat zeker op voor wat hij als zijn laatste reisverhaal aankondigt: A Turn in the South. Dat zuiden betreft hier het zuidelijk deel van de Verenigde Staten, waaronder Alabama, Georgia en Carolina. Het land van Oom Tom. Naipaul trok erheen met een vaag idee om over slavernij en rassenscheiding te schrijven. Hij maakte een boek over geloof en muziek, rednecks en roots, country en irrationaliteit. ‘Er zijn filmregisseurs,’ schrijft hij halverwege, ‘die liever met natuurlijk licht werken, met licht dat bestaat, met licht dat ze vinden. Zo ook mijn manier van reizen. Reizen met een thema is afhankelijk van het toeval: de boeken die je onderweg leest, de mensen die je ontmoet. Reizen op mijn manier is als schilderen met acryl of waterverf. De dingen hechten snel. Een deel van het verhaal kan volledig bepaald worden door een of andere toevallige ontmoeting, door iets wat je opvangt of bedenkt. Als ik iemand anders ontmoet had, zouden mijn gedachten anders gewerkt hebben. Wat niet uitsluit dat mijn algemene indruk over de plek wellicht dezelfde zou zijn geweest.’ Het is de werkwijze van bijna iedere schrijver van reisverhalen. Het onderscheidt hem van de maker van toeristische gidsen. Deze kan tevoren de route uitstippelen. Wat hij ziet of denkt, is niet belangrijk. Het gaat erom wat iedereen kan zien of denken. Het onderscheidt hem ook van de journalist die met een, twee, drie duidelijke vragen op pad gaat. Diens taak is informatie, oplossing van een probleem. De schrijver van reisverhalen werkt anders, heeft een ander doel. Hij vertrekt met een vaag idee; ter plekke rolt hij als een balletje en zuigt als een spons; thuisgekomen maakt hij van zijn buitelingen een verhaal met kop en staart, gedragen door de gedachten of gevoelens die hem het meest beziggehouden hebben. In dit geval zijn dat: ten eerste het bezit van een thuis, een identiteit, een land, een religie, een verleden; ten tweede, de ‘redelijkheid’ van de slavernij; ten derde, rednecks en countrymuziek. Onderwerpen die bijna ieder ander op het ritme van de morele verontwaardiging behandeld zou hebben omdat ze stuk voor stuk aan het reactionaire, ketterse, gevaarlijke raken. Zo niet Naipaul. Het lijkt soms alsof hij er niet genoeg van kan krijgen om de menslievende clichés van de jaren zestig en daarna belachelijk te maken. Je denkt af en toe dat hij aan de ziekte lijdt die door joden ooit Selbsthass genoemd werd: hoe meer argumenten voor de Sterke Blanke, hoe meer kritiek op de verworpenen die niet uit het Westen komen en niet blank zijn, des te beter. Zo simpel is het, dacht ik, niet. Wel maakt precies dit een boek als A Turn in the South fascinerend en irritant tegelijk.

V.S. Naipaul

‘I would go home to my mama,’ zegt iemand al in de vijfde regel van het boek. Die persoon werkt in New York en komt uit het zuiden. Daarmee is het eerste thema gegeven. Naipaul trekt erheen en spreekt vele tientallen mensen. Hij doet voorkomen alsof hij hen simpelweg aan het woord laat; alsof hun verhaal opgenomen, uitgetikt en zo gepubliceerd is. Dat is natuurlijk een schrijverstruc. Niet alleen werkt het zo niet en is het gesproken woord meestal onleesbaar maar ook technisch is het niet gemakkelijk: het gedonder met draadjes en bandjes is een domper op ieder gesprek; de meeste mensen binden in of stellen zich aan bij het zien van een microfoon; wellicht daarom gebruikt Naipaul geen bandrecorder maar een blocnote en daarmee is hij nooit zo snel als de spreker tegenover hem. Dit - voor wie het nog niet wist - om aan te geven dat de stilzwijgende pretentie dat het zuiden hier voor zichzelf spreekt, onzin is. Naipaul spreekt, met gebruik van alle mensen en middelen die hem ter beschikking staan. ‘Als iemand die in de multiraciale samenleving van Trinidad opgroeide, wist ik altijd hoe belangrijk het is ervoor te zorgen dat je ergens bijhoort’ (‘not to fall into nonentity’).

In het zuiden van de Verenigde Staten is - als we Naipaul volgen - het geloof de bindsteen bij uitstek, voor zowel blank als zwart. De hoeveelheid dominees, hele of halve fundamentalisten en vrome zachtmoedigen die hij aan het woord laat, is dan ook groot. In hun verhalen vormen begrippen als ‘grond’ en ‘verleden’, ‘God’ en ‘familie’ een brij die het best als ‘identiteit’ aangeduid kan worden. Deze mensen bestaan slechts voor zover ze ‘vertakt’ zijn. Het humanistische begrip ‘individu’ - de mens die op eigen benen staat - is hen volledig vreemd. Mens ben je slechts als je deel uitmaakt. Is dat niet langer het geval, dan lijken nonentity, ellende, armoede onvermijdelijk.

Slavernij

Al is dit thema het belangrijkste van het boek, het is in mijn ogen niet het meest interessante, zeker niet het meest pikante. Daarvoor is het te algemeen en in de laatste jaren te vaak opgerakeld (Heimat, roots e.d.). Veel problematischer is het thema dat hiermee direct in verband staat: de slavernij. ‘Voor het merendeel (van de bevrijde slaven) kon er geen eenvoudige vooruitgang bestaan. Ze hadden te veel meegemaakt; de irrationaliteit van de slavernij en de jaren daarna had velen van hen irrationeel en destructief gemaakt. Het was iedere dag in het nieuws: drugs, misdaad, straatleven...’ ‘Naast het racisme waren er nu andere problemen. Teenagers die zwanger raakten, drugs, drop-outs en het gedrag van zwarte studenten die rasgenoten die het op school goed deden, een pak slaag verkochten.’ ‘Het zou historisch bevredigend en intellectueel gemakkelijker te verwerken zijn, als met deze beweging voorwaarts alles gezegd was: als de zwarte bevolking eerst haar wettelijk recht verworven had om vervolgens haar lot in eigen handen te nemen.’ Het is er met andere woorden volgens Naipaul sinds de Burgeroorlog niet veel beter op geworden. Dat is de ene kant van zijn verhaal. De andere kant: ‘mijn familie bezat slaven,’ zegt een van de geïnterviewden, ‘ik denk dat zij goede meesters waren. Een aantal jaren geleden sprak ik een aantal van die voormalige slaven... Ze maakten tal van aardige opmerkingen over de wijze waarop ze behandeld werden. Slavernij was verkeerd. Ik kan dat niet ontkennen. Maar ze bestond... Ze was een vrij goede, werkbare institutie.’ De schrijver zelf, elders: ‘Een slaaf is een slaaf. Een meester hoeft hem niet te vernederen of te kwellen. In de eeuw die volgde op de afschaffing van de slavernij werd de zwarte bevolking getreiterd op een wijze waarvan ik tot mijn reis door deze streek geen weet had.’

Zo komt Naipaul aan de laatste honderd pagina's van zijn boek, zo goed als volledig gewijd aan de cultuur van de redneck, de negerhater op cowboylaarzen, die van vissen, jagen en countrymuziek houdt. Zijn idool is Elvis (‘Ik verwacht van negers niets anders dan dat ze mijn platen kopen en mijn schoenen poetsen’). Zijn politieke opvatting ultra-conservatief. Zijn taal knuistig. Zijn voedsel vlezig. Zijn geliefde een motormokkel. En het gekste van al is dat die broze, intellectuele Indiër uit Trinidad met bewondering, bijna liefde over hen spreekt. Ergens in dit deel zegt hij dat het zijn plezier vervolmaakt zou hebben als hij niet aanhoudend hoefde te denken dat hij erover moest schrijven. ‘If I could simply be with the experience.’ Het is ook dit aspect van het boekje dat Roger Shattuck (van The Banquet Years, die fameuze studie over vier Franse kunstenaars aan het eind van de vorige eeuw) in de New York Review of Books van eind maart tot thema van zijn drie pagina's lange essay over A Turn in the South maakte. Hij noemde het opstel ‘The reddening of America’. Het wordt niet duidelijk of hij daarmee werkelijk bedoelt dat we na de flower-power van de jaren zestig (The greening of America) naar tijden zijn teruggekeerd waarin het weer goed is om een jaap in je wang te hebben, te weten hoe je een flinke rechtse verkoopt en tranen in je ogen te krijgen bij mum, sandy roads en down home. Maar het feit dat de New York Review met het artikel opende zou daarop kunnen wijzen. Bovendien is de kritiek van Shattuck op Naipaul zo voorzichtig (‘I found myself wondering if dispassionate observation of the present moment of a culture is possible’), dat het ergste te vrezen valt.

Verloren mens

Wat mij ondertussen het meest bezighoudt, zijn de bewegingen achter de hersenschors van Naipaul. De moed waarmee hij taboes aansnijdt is bewonderenswaardig. Toch had ik lezend aanhoudend het gevoel (zoiets is moeilijk hard te maken) dat het allemaal veel persoonlijker is dan uit zijn nuchter proza lijkt te spreken. Ik ken zijn literaire werk onvoldoende om over zijn gevoelswereld een oordeel te kunnen vellen. Maar ik ben er bijna van overtuigd dat hij zich een ‘verloren mens’ voelt, wat in zijn geval (een Indiër uit Trinidad, opgevoed als islamiet en wonend in Amerika) niet zo vreemd is. Dat hij, ondanks al zijn successen, bovendien iemand is die meent niet in staat te zijn om te bereiken wat hij wil. De zelfingenomen maar afschermende gelaatsuidrukking van de foto achter op A Turn in the South zou daarop kunnen wijzen. Dit - maar het is misschien wel psychologie van de koude grond - zou kunnen verklaren waarom in dit verhaal geen stelling wordt genomen tegen verschijnselen waarvan hij en de zijnen bij uitbarsting de eerste slachtoffers zullen zijn.

Een andere mogelijkheid is dat Naipaul ‘met zijn India-geest’ slechts één methode kent om problemen op te lossen: terugkeer naar het verleden. Als het heden slecht is (en dat is het per definitie), dan bestaan er twee richtingen om het te verbeteren. Vooruit en achteruit, richting toekomst en richting verleden. De westerse cultuur heeft sinds een kleine vijfhonderd jaar in toenemende mate de voorkeur aan de eerste vorm gegeven: problemen (zoals criminaliteit, drugs, noem maar op) probeer je op te lossen door nieuwe vormen te bedenken. Deze methode is in het Westen aanhoudend op felle tegenstand gestuit, met name in de romantiek en tijdens de reactionaire bewegingen uit de eerste helft van deze eeuw. Buiten de westerse wereld (afgezien misschien van Japan - hoewel) is ze nooit goed begrepen. Problemen lost men traditioneel op door oude vormen opnieuw naar voren te halen en aan het heden ten voorbeeld te stellen. Zo is het in de westerse cultuur eeuwenlang eveneens gegaan, tot de renaissance voorzichtig, de verlichting fel en de industriële en Franse revolutie met daden de zaak omkeerden (revolutie werd beweging naar voren). Dat is precies wat de rednecks niet willen. Dat is de band tussen hen en deze Indiër op intellectuele strooptocht. ‘Het verleden als een droom van zuiverheid; het verleden als een reden tot treurnis; het verleden als religie,’ schrijft Naipaul in het derde hoofdstuk. Het is een oeroude en fascinerende vorm om met gisteren om te gaan. Maar in onze wereld teruggeplaatst is hij levensgevaarlijk, als een dinosaurus op een woonerf.

■