Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Ik heb u lief, maar ik haat u
Geert van Istendael in het labyrint van België

Het belgisch labyrint of de schoonheid der wanstaltigheid door Geert van Istendael Uitgever De Arbeiderspers, f 34,90

Patricia de Martelaere

‘Als België niet bestond,’ schrijft Geert van Istendael, ‘zou ik er een boek over schrijven.’ Geert van Istendael hééft een boek over België geschreven. Het zou te mooi zijn indien we hieruit konden besluiten dat België niet bestaat, doch onverbiddelijke logica leert ons dat zulks niet mag. Bovendien is het een empirisch feit dat België bestaat - in de vreemde, bijna abstract-empirische zin waarin sommige staten ‘feiten’ zijn. Het is misschien niet zo'n gelukkig feit, misschien ook niet lang meer een onoverkomelijk feit, maar een feit is het niettemin. Het is ook een feit waar de Belgen, vroeger bedeesd en bescheiden, zich hoe langer hoe minder gaan over schamen. Ze produceren textiel onder het fiere label Dit is Belgisch, organiseren prestigieuze Flanders Technology-beurzen, komen om de haverklap met een nieuw Belgisch streekbier op de markt en maken daar ook zelf nog de gepaste Belgische kazen bij.

Helaas exporteren ze ook met een zelfde - maar minder rendabel - enthousiasme hun beste wetenschapsmensen en auteurs.

België. Het zal je land maar wezen. (NB: schrijver dezes is óók Belgisch). Van Istendael - zoals zoveel Vlaamse Belgen mét hem - had duidelijk liever gehad dat zijn land niet ‘België’, maar het ‘Verenigd Koninkrijk der Nederlanden’ was geweest, ook al zou zijn woning dan geen elf kamers hebben geteld en zou hij de grens over zijn gemoeten om Nouvelle Cuisine te kunnen savoureren. Zoals de zaken nu staan ‘haat hij België omdat het bestaat’ en ‘bemint hij België omdat het bestaat’.

Grenspost

Het eerste deel van zijn boek wijdt Van Istendael aan de vraag hoe België in godsnaam heeft kunnen gáán bestaan en hoe het door twee hele wereldoorlogen heen ook nog is blíjven bestaan. Het is een historisch overzicht met het waarmerk van journalistieke degelijkheid, vlotheid en volledigheid (Van Istendael ís ook journalist), maar waarin ik tevergeefs zocht naar het sprankelende surplus van de dichter, die Van Istendael nochtans óók is (en dát hij dat is wordt de lieve lezer kond gedaan op p. 142, p. 153 en p. 179). Dit geldt overigens ook voor de rest van het boek: het is degelijk, uitstekend gedocumenteerd, kritisch en genuanceerd, en alles welbeschouwd ‘vrij vlot’, maar dan van een vlotheid die vaak aan het vervelende grenst en waar slechts hier en daar een goedgeplaatste vergelijking of een verrassende beschrijving als grenspost moet fungeren. Je komt wel wat over België te weten, behoorlijk veel zelfs, wanneer je Van Istendael volgt door het labyrint, maar het kost je enige moeite. Een en ander is niet alleen te wijten aan het labyrintisch karakter van de vesting zelf, maar ook aan de onaantrekkelijke kleurloosheid van de draad die Van Istendael erdoorheen spint.

Geert van Istendael
pascale van den broeck

Wat Van Istendaels relaas dan weer grondig verschillend maakt van historische handboeken en politieke analyses - en wat mijns inziens het sterkste punt ervan uitmaakt - is de gepassioneerde aanpak, die maakt dat ‘objectiviteit’ vooreen keer níét de betekenis heeft van onbetrokkenheid, ‘onpartijdigheid’ níét synoniem is met onverschilligheid en ‘genuanceerdheid’ géén eufemisme is voor nietszeggendheid. Het is duidelijk zíjn land dat Van Istendael beschrijft, vanuit zíjn taal- en cultuurgroep, met zijn (katholieke) achtergrond en vanuit zíjn stelsel van waarden, oordelen en vooroordelen. Van Istendael verhult dat niet - hij spreekt onomwonden over zijn ‘weerzin’ tegen Vlaamse manifestaties als de IJzerbedevaart, zijn ‘lachlust’ met betrekking tot bepaalde Vlaamse figuren en zelfs zijn ‘sympathie’ voor de Voerse burgemeester Happart, voorafgegaan door de lucide opmerking: ‘Ik wil hier iets schrijven dat me in Vlaanderen veel vijanden kan bezorgen.’

Van Istendael schrikt er evenmin voor terug vrijwel alle netelige kwesties aan te snijden uit het heden en verleden van zijn koninkrijk, en ook daarover, soms in emotioneel geladen bewoordingen, zijn persoonlijke mening te kennen te geven: over collaboratie en amnestie, het ‘fascisme’ van de Vlaamse beweging, Brussel en de gastarbeiders, politieke benoemingen, stempelcontrole. Over Brussel: ‘Ik aanvaard niet en kan niet aanvaarden dat in mijn stad met alle mogelijke middelen, tot fysiek geweld toe, jarenlang is geprobeerd mijn taal uit te roeien.’ Over het paleis: ‘Het paleis fungeert als een zwarte doos. De informatie gaat erin, daarbinnen wordt ze uitgewisseld en iedereen heeft de absolute garantie dat niets openbaar wordt, dat niets uitlekt.’ Over de Belgische politiek: ‘België is een perverse variant op een één-partijstaat. In de Sovjet-unie of Tsjechoslowakije is de dictatuur ondubbelzinnig. Je moet lid zijn van dé partij, anders kom je nergens. En je maakt zeker geen carrière. België perverteert dat systeem door hypocrisie en onduidelijkheid. Daarin verschillen Vlaanderen en Wallonië geen millimeter van elkaar. In die dingen hebben we allemaal precies dezelfde vuile Belgische manieren. Gelukkig zijn we niet zo gewelddadig als echte dictaturen.’ Bijzonder origineel, hoewel misschien niet heel realistisch, is Van Istendaels voorstel om van het beruchte aan Nederland grenzend probleemgebied Voeren af te raken door het simpelweg te verkopen aan Nederland.

Van Istendael is op zijn best wanneer hij ingewikkelde politieke toestanden in verbijsterend verstaanbare woorden uit de doeken doet, een vrijpostige blik werpt achter de schermen van politieke partijen of zelfs van weemoed zoet geworden gal spuwt op de ‘wanstaltige schoonheid’ van de Belgische behuizing en de teloorgang van de Vlaamse dorpen.

Bedorven Nederlands

Een boekdeel apart is gewijd aan de ‘taal’ van het Belgische volk, of beter gezegd: de talen, want het zijn er heel wat en er wordt in dit land om gestreden als elders om godsdiensten of ideologieën. Het zal de zuidwaarts dalende Nederlander niet onopgemerkt zijn gebleven dat hij op zijn doortocht naar de Ardennen hier en daar geluiden opvangt die hem, dank zij zijn kennis van het Duits, niet geheel vreemd in de oren klinken. Het zijn de Vlaamse dialecten waar Van Istendael niet over uitgezongen raakt, omdat hij ze zo ‘sappig’, zo ‘muzikaal’ en zo ‘vertederend ruw’ vindt. Spinnijdig maakt Van Istendael zich echter om de veronderstelling, vaak door Vlamingen zelf gekoesterd, dat de officiële taal van Vlaanderen het ‘Vlaams’ zou zijn. Met filologische strengheid wijst Van Istendael de dartele lezer erop dat Vlaams, strikt genomen, enkel de taal is van de provincies Oost- en West-Vlaanderen en buitendien van Zeeuwsch-Vlaanderen en van het Franse Département du Nord. Elders in Vlaanderen worden plaatselijk ándere dialecten gesproken (Antwerps, Brabants, Limburgs) en de overkoepelende taal van het geheel is, net als die van Nederland (waar immers ook niet overal ‘Hollands’ wordt gepraat), het ‘Nederlands’. Het ongeluk wil echter dat ‘Vlaanderen’ niet ‘Nederlands’ is, maar ‘Vlaams’. Vlaanderen heeft zodoende Vlaamse huizen (wanstaltig), Vlaamse dorpen (verminkt), Vlaamse politici (debiel), maar géén Vlaamse taal (want dát is ‘bedorven Nederlands’). Het lijkt een triviale woordenkwestie, maar dat is het volgens Van Istendael - net zo min als voor zijn ‘Vlaamse’ landgenoten - hoegenaamd niet. Van Istendael denkt duidelijk vanuit de Grootnederlandse gedachte en is geneigd elk aandringen op Vlaamse (cultureel-literaire) autonomie ‘tegenover Nederland’ als een uiting van domheid en verwaand provincialisme te bestempelen. Getuige hiervan is Van Istendaels woedeuitbarsting over het feit dat bij de staatshervorming van 1980 de Vlamingen zélf verkozen hun gemeenschap ‘Vlaams’ te noemen, en níét ‘Nederlands’: ‘Bang waren ze van hun eigen Nederlandse cultuur. Vergeten waren ze dat hun taal bij ons gered was door de Nederlandse koning Willem. Hun eerste zelfstandige beslissing was een laffe, leugenachtige beslissing, ze waren zelfs niet in staat zichzelf een fatsoenlijke naam te geven. De Fransen hebben zich daarbuiten gehouden. De Vlamingen gedroegen zich vanzelf wel oliedom. Ze namen de minachtende benaming over die de Franstalige burgeoisie had uitgevonden om hen klein te houden.’

De taal van ons, Vlamingen, is dus níét Vlaams, maar Nederlands. Compleet verbijsterend is dan ook wanneer Van Istendael in hetzelfde hoofdstuk schrijft: ‘We hebben er al die jaren heel zorgvuldig op gelet dat in wetteksten onze taal Nederlands zou heten en niet Vlaams. Waarom praten we die taal dan niet? Ik heb sterk geaarzeld vóór ik dit schreef: het is onze taal niet.’ Val nu dood. Van Istendaels aarzeling is begrijpelijk, want door eerst aan te tonen dat de taal der Vlamingen het Nederlands móét zijn en vervolgens te constateren dat het Nederlands hun taal níét is, veroordeelt hij hen als bij decreet tot de toestand van neurotische schapen waarin hij hen met schizofrene meewarigheid beschrijft. ‘Ik kom er niet uit,’ zegt Van Istendael, maar men kan zich ook afvragen hoe hij erin is gekomen. Van Istendael zélf schrijft trendbewust (Noord-)‘Nederlands’ - hij schrijft ‘geavanceerd’, ‘gesoigneerd’, ‘au fond’ en ‘en sourdine’ en dat de Nederlanders óók beter geen Franse woorden zouden kunnen gebruiken als dat immers bij de Vlamingen verkeerd is, ontmaskert hij op p. 113 als een drogexcuus voor Vlaamse luiheid, al laat hij wel na te expliciteren in wélke zin precies het argument mank gaat.

Tot slot nog wat curiosa uit Van Istendaels labyrint, om de Noord-Zuidbetrekkingen een pikant tintje te geven. New York, beste Nederlanders, is níét gesticht door Peter Stuyvesant, maar door ónze Walen (p. 148). En ónze Société Générale, ‘de tempel van het Belgisch kapitalisme, de motor van Kongo's koloniale en Zaïres neokoloniale economie, de verkalkte en koppig Franstalige burcht, de steunpilaar van het unitaire België, het voorwerp van een tientallen miljarden verslindende strijd tussen de Italiaan de Benedetti en een reeks Belgische financiële reuzen’ werd dan weer gesticht door jullie Hollandse koning Willem I (‘Ze heette officieel Algemeene Nederlandse Maatschappij, ter begunstiging van de Volksvlijt, let op de komma, en die archaïsche Nederlandse naam klonk toen in het Frans veel moderner: “Société Générale des Pays-Bas, pour favoriser l'industrie nationale.”’ p. 308). En, geloof het of niet, de naam van júllie krant Vrij Nederland is afgeleid van ónze clandestiene pers La Libre Belgique, de op 25.000 exemplaren gedrukte verzetskrant tijdens de Eerste Wereldoorlog. Misschien moet héél België wel worden ingelijfd bij het utopische Groot-Nederland.

■

Patricia de Martelaere publiceerde essays in het Nieuw Wereldtijdschrift en debuteerde onlangs bij uitgeverij Meulenhoff met de roman De schilder en zijn model