Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 10]

Geschiedenis die nooit gebeurde
Sebastian Haffners originele kijk op de continuïteit van de Duitse expansiepolitiek

Van bismarck tot hitler Het Duitse rijk 1871-1945 door Sebastian Haffner Vertaling Piet Jaarsma Uitgever Becht, 204 p., f 29,50 (gebonden f 39,50)

Jan Meyers

Duitsers, zegt Sebastian Haffner, zijn niet oorlogszuchtiger dan andere volken. Hij wijst erop dat ze in de duizend jaar die voorafgingen aan Bismarcks Blut und Eisen nauwelijks expansie hebben bedreven. Hij zal toch niet bedoelen dat dat kwam door een mooie vredelievende gezindheid, vraag je je af. Het Heilige Roomse Rijk van de Duitse natie was een als los zand aan elkaar hangende Kleinstaaterei, niet in staat om een vuist te maken. De Drang nach Osten, wel degelijk expansie (die Haffner over het hoofd ziet), was dan ook particulier initiatief. Nu wil ik graag geloven dat Duitsers niet bloeddorstiger en heerszuchtiger zijn dan de rest van het menselijk ras. Blijft de vraag hoe al die agressie die zij in de moderne geschiedenis aan de dag hebben gelegd, verklaard moet worden.

De populaire opvatting als zou het Pruisische militarisme hiervoor verantwoordelijk zijn, veegt Haffner met een brede zwaai van tafel. Hij gaat nog verder, beweert dat Pruisen juist integendeel vaker een remmende factor van de Duitse expansiepolitiek is geweest dan de motor. Natuurlijk noemt hij in dit verband de vredespolitiek die Bismarck vanaf 1871 voerde, maar hoe zit het dan met Wilhelm II? Was die minder Pruisisch? Haffner voert nog een argument aan om Pruisen vrij te pleiten: Als het Duitse rijk niet door Pruisen was gesticht, maar langs democratische weg door het parlement van Frankfort in 1848, dan was het heus niet vredelievender geweest. In Frankfort werd een behoorlijk krijgshaftige toon aangeslagen. Ziedaar een beroep op history that never happened en dat is nu typisch Haffner. Die manier van doen heeft hem al heel wat kritiek van historici opgeleverd.

Het Duitse rijk kwam voort uit twee elkaar oorspronkelijk vijandige grootheden: Pruisen en de nationale beweging, respectievelijk Klein-Duits en Groot-Duits, ‘rechts’ en ‘links’, maar volgens Haffner heeft de tweede component met zijn aanmatigende verheerlijking van al wat ‘oer-Duits’ was meer verwantschap met het nazisme dan Pruisen. Hij verklaart de machtspolitiek uit de geografische positie van het rijk. Toen Duitsland een grote mogendheid was geworden, had het ook dat typische grotemogendhedeninstinct om nog groter te worden. Omdat het omringd werd door sterke staten kon het zich echter wat dat betrof niet uitleven. Het was sterker dan elk van die landen afzonderlijk, maar zwakker dan een coalitie. Vandaar machtspolitiek om samengaan van de buren te voorkomen.

Niet zodra was Duitsland saturiert, of Bismarck veranderde in een vredesapostel. Toch bevatte zijn politiek kiemen voorde Eerste Wereldoorlog, zegt Haffner: de erfvijandschap met Frankrijk, het Congres van Berlijn dat leidde tot toenadering tussen Frankrijk en Rusland en de verbondenheid met de Habsburgse monarchie met alle gevaar van dien. Hiertegen kun je inbrengen dat Bismarck door het Rückversicherungs-verdrag de dreiging van een tweefrontenoorlog had weggenomen. Het was niet zijn schuld dat Rusland ten slotte werd afgestoten maar die van Wilhelm II, die vond dat Bismarck met te veel ballen jongleerde.

In de Wilhelminische tijd werd de wereld opgeschrikt door Duits wapengekletter. Haffner bestrijdt de mening dat de agressieve buitenlandse politiek gezien moet worden als een uitlaatklep voor interne spanningen. Anders dan onder Bismarck was de binnenlandse toestand juist uitermate gunstig: welvaart, althans vanaf 1895, en geen Kulturkampf en socialistenvervolgingen meer. Opmerkelijk is dat Haffner niets wil weten van economisch imperialisme als mogelijke verklaring. Er was sprake van een bepaalde psychische gesteldheid. Tijdens Bismarck was het Duitse volk nog bescheiden geweest, onder Wilhelm was het behept met een superioriteitsgevoel dat naar wereldmacht haakte. Een interessante these, maar wordt hier niet de persoonlijke instelling van respectievelijk Bismarck en Wilhelm II geprojecteerd op het hele Duitse volk?

Novembermisdadigers

Kon Duitsland in 1919 echt niet anders dan de Vrede van Versailles tekenen? Wat was er in geval van weigering gebeurd? De geallieerden zouden het westen van het land (tot de Weser) hebben bezet, niet het oosten, dat dan niet ‘geplukt’ zou zijn, met andere woorden een soort 1945 maar zonder de Russen en zonder het verlies van de oostelijke provincies. Aldus Haffners history that never happened. Maar dan was de Franse aanspraak op de Rijngrens misschien wel aanvaardbaar geweest voor de VS en Engeland, en als die gehonoreerd was zou Duitsland niet minder gedupeerd zijn dan door de reducties in het oosten.

Sebastian Haffner

Haffner heeft gelijk wanneer hij zegt dat de vrede waar de Duitsers zo over jammerden voorde positie van Duitsland nog zo ongunstig niet was. Zat het in 1914 nog ingesnoerd tussen grote mogendheden Rusland, Frankrijk. Oostenrijk-Hongarije, nu had het aan de oost- en zuidgrens alleen nog maar zwakke staten. Doordat de VS zich terugtrokken uit Europese aangelegenheden, bleven Frankrijk en Engeland over als enige hoeders van Versailles. Engeland had zijn oorlogsdoelen, Duitsland uitschakelen als koloniale en zeevarende macht, bereikt; van die kant viel geen al te sterke tegenstand tegen Duits revisionisme te verwachten. [...] was als gevolg van de gemeenschappelijke haat jegens de wederopgestane Poolse staat samenwerking tussen Duitsland en Rusland welhaast een vanzelfsprekendheid. Begunstigd door deze factoren gingen de Duitsers streven naar herziening van de vredesbepalingen, voorlopig op vreedzame wijze.

Dan komen de nazi's. Behalve aan de economische crisis en het charisma van Hitler, schrijft Haffner hun succes toe aan een plotselinge sterke toename van het nationalisme, wat hij gezien de malaisetoestand overigens zelf vreemd vindt. Het zit dan ook een beetje anders, dunkt mij. De nationalistische complexen en ressentimenten als gevolg van de nederlaag die onder veel meer tot uiting kwamen in begrippen als ‘dolkstootlegende’ en ‘novembermisdadigers’, waren nooit weg geweest. Haffner verwart oorzaak en gevolg. Was de volgorde zoals hij die ziet, de electorale successen van de communisten zouden niet te verklaren zijn. Wat er in werkelijkheid plaatsvond, en dat is kenmerkend voor een crisissituatie, was polarisatie.

Dat Hitler geen toeval was, is al uit en te na beweerd. Volgens Haffner was hij niet eens voorwaarde voor de verdere ontwikkelingen. Het Derde Rijk paste volkomen in de continuïteit van de moderne Duitse geschiedenis. Er waren elementen van continuïteit en van discontinuïteit, maar de eerste waren groter in aantal. De enige principiële breuk met het verleden was het antisemitisme. Zonder Hitler zouden er na 1933 waarschijnlijk ook een Führerstaat en een Tweede Wereldoorlog zijn geweest, maar niet de moord op de joden.

Met zijn standpunt inzake het antisemitisme toont Haffner zich wel erg kortzichtig. Fritz Stern heeft in zijn boek over Bismarck en diens joodse financier aangetoond dat het antisemitisme in de jaren zeventig van de vorige eeuw een racistische inslag kreeg. Henry Kissinger noemt de non-acceptatie van de joden de tragische erfenis van Bismarcks Duitsland. Ook in dit opzicht is er wel degelijk continuïteit, al stelde Hitlers bezetenheid al het voorgaande in de schaduw.

Haffner is geen historicus van huis uit, maar een inzake de moderne Duitse geschiedenis uiterst deskundig publicist. Zijn bekendste werk is Kanttekeningen bij Hitler. Zelf vind ik zijn boek over de Duitse revolutie van 1918-1919 het meest geslaagd. Van het tijdvak dat zijn onderwerp is, heeft hij zelf een groot deel meegemaakt. Toen hij Van Bismarck tot Hitler schreef, was hij al tachtig. In de loop van de tijd veranderde hij soms van opvatting. Aanvankelijk was hij een vurig voorstander van de Wiedervereinigung van de beide Duitslanden en dus anti-Adenauer, die de maart-nota van 1952 afwees. Daarin stelde Stalin hereniging op basis van neutraliteit voor. Later vond Haffner dat Adenauer gelijk had: realisering van dat voorstel zou geleid hebben tot Russische hegemonie op het hele Europese vasteland.

Haffner lezen is een plezier vanwege zijn gave om complexe verschijnselen met grote helderheid te behandelen. Hij schuwt nimmer originele of zelfs boude uitspraken die soms behoorlijk tot tegenspraak prikkelen. Zoiets neemt in.

■