Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

De uitbundigheid van een geslaagde immigrant
Eva Hoffman vergelijkt de nieuwe met de oude wereld

Lost in translation door Eva Hoffman Uitgever E.P. Dutton, 281 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 48,90

Anthony Paul

De fraaie titel van dit boek bevat een dubbelzinnigheid die toepasselijk genoeg niet te vertalen is: lost betekent hier niet alleen ‘verloren gegaan’, maar ook ‘verdwaald’, want het gaat om een relaas over de ontheemde emigrant en de ervaring van de balling die tussen twee werelden leeft. Aangezien ik zelf een soort balling ben, dacht ik dat het boek misschien mij iets te zeggen zou hebben; ik verwachtte niet te stuiten op iets van zo'n algemeen belang. Eva Hoffman gebruikt haar eigenaardige positie op de wereldkaart aan één stuk door als invalshoek voor scherpe en verrassende inzichten over Europeanen en Amerikanen, en eigenlijk over het menselijk mechanisme als geheel. Ze is niet de eerste die zegt dat ballingschap ‘de oertoestand van het hedendaagse leven’ is, maar haar ontleding van die toestand draagt wel bij tot de geloofwaardigheid van die gedachte.

Eva Hoffman is in 1945 geboren in Polen, ze is joodse. Haar ouders overleefden de nazi-terreur en wisten zich uitstekend te redden onder het communistische systeem dank zij een combinatie van kracht, gehaaidheid en ondernemingszin. Wie in die tijd op die plaats jood was, werd in ballingschap geboren: het verleden was geheel verloren gegaan - een land van doden. Men was een ongewenste vreemdeling in eigen geboorteland. Op de Poolse scholen werden twee tegenstrijdige versies van de geschiedenis onderwezen: de officiële en de patriottische. In geen van beide was plaats voor de joden, en Eva Hoffman heeft in Amerika niet de last van het patriottisme gevoeld waaronder zoveel uitgeweken Russische dissidenten gebukt gaan.

Naarmate in Polen de Kerk terrein won, gold dat ook voor het antisemitisme - door de Poolse joden met plaatsvervangende schaamte beschouwd als een obscuur, primitief soort achterlijkheid. De vraag was niet meer of ze zouden emigreren, maar waarheen: Israël of de Nieuwe Wereld. In 1959 belandde Eva Hoffman in Canada. Haar jeugdliefde Marek ging naar Israël, waar hij jaren later zonder duidelijke reden de woestijn in reed en zich doodschoot.

In het niet-aflatende assimilatieproces van de Nieuwe Wereld is een van de eerste dingen die een immigrant overkomt dat hij een nieuwe naam krijgt. ‘Eva’ was een eenvoudige overgang van ‘Ewa’, maar haar zusje Alinka moest ‘Elaine’ worden. En zo begonnen ze als vreemden voor zichzelf aan een leven in een nieuwe wereld waarin allerlei vanzelfsprekendheden anders bleken te liggen. In Polen was het wenselijk om expressief en emotioneel te zijn, in Noord-Amerika laconiek en analytisch. Gezondheid had altijd betekend rust en behaaglijke indolentie; nu betekende het energie. Liefde is in Polen een donker woud, in Canada of de Verenigde Staten een zonnig weiland.

Herboren worden

Eva was antropologe; terwijl ze deelnam aan de rituelen van de puberteit, zág ze die ook als zodanig - en zichzelf als iemand te midden van een vreemde stam. (Het dient gezegd te worden dat ze niet beseft dat de puberteit ook door heel wat niet-ballingen zo wordt ervaren.) Idem dito met de ‘tegencultuur’ van de jaren zestig; het Amerikaanse consumentisme, de psycho-cultuur. Met dezelfde afstandelijkheid schetst ze de Poolse realiteit, en de treurigheid binnen het leven van ‘geslaagde immigranten’. Onder het gehate door de Russen opgelegde systeem vierden diepe scepsis en ironie hoogtij. Tegelijkertijd heeft het Systeem ‘door zijn specialisatie in bedrog bij zijn burgers een gretige honger gewekt naar wat zij vreemd genoeg nog altijd de waarheid noemen’. Vreemd in elk geval voor Amerikaanse oren, waarin zo'n stijl theatraal, kaal en onwaarachtig klinkt. Amerikanen missen bij Oosteuropeanen de analytische biechttoon; Polen vragen zich af waarom Amerikanen verslaafd zijn aan psychiatrie, en wat ze toch allemaal met hun moeder hebben.

Amerika is de enige plaats waar ‘herboren’ worden een reële mogelijkheid kan lijken voor vele duizenden anderszins uiterst prozaïsche mensen. De grote Amerikaanse specialiteit is de heruitvinding van het wiel: niets spreekt vanzelf en alles wordt van a tot z verklaard. Amerikanen mogen met hun rudimentaire vragen misschien een botte en naïeve indruk maken, die vragen kunnen ook leiden tot nieuwe inzichten in de wijze waarop mensen functioneren. Eva Hoffman is een specialiste op dit brede terrein, en heeft zich in elk geval maar al te goed de vereiste analytische taal eigen gemaakt. Ze heeft zich uitgeroepen tot Newyorkse intellectueel en is dus dol op woorden met een spannend vleugje sociologie of deconstructionisme, woorden als ‘decode’, ‘inscribed’, ‘valencies’, ‘support system’, ‘signifier’, ‘space’. Haar stijl schreeuwt in feite van de daken (met de uitbundigheid van de geslaagde immigrant): ‘Kijk eens hoe Amerikaans ik ben geworden!’

Eva Hoffman vindt ook zelf een aantal wielen uit, maar over het algemeen schrijft ze uiterst leerzaam over zowel Amerikanen als Polen, en dus over ons allemaal. Haar vergelijkingen en contrasten bieden een schaal waarop wij Westeuropeanen ons kunnen plaatsen: iets beter kunnen inzien hoezeer wij zijn veramerikaanst en toch ook weer verschillen van de Amerikanen; en in welke mate er misschien toch zo iets bestaat als een gemeenschappelijke Europese identiteit.

■