Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Johan Brouwer
Vervolg van pagina 1

leen ten dienste van de wetenschap. Tijdens de oorlog trachtte hij bij de vliegbasis Soesterberg Duitse jachtvliegtuigen neer te halen door middel van gedachtenkracht.

Brouwer zocht met zijn politike stellingnamen altijd terstond de openbaarheid, want hij had een sterke drang naar zijn overtuigingen te leven. Toch waren ze slechts een afgeleide van zijn grotere gedachten over religiositeit en mystiek. Toen hij de Spaanse nationalisten inruilde voor de republikeinen, stonden niet politieke en sociale kwesties op de voorgrond, hij zag in de Republiek bovenal meer mogelijkheden voor de herrijzing van een zuiver katholicisme.

Beperkingen

Hendrik Henrichs promoveerde op Brouwers biografie aan de Universiteit van Amsterdam. Dissertaties blinken lang niet altijd uit door leesbaarheid, maar Henrichs boek is helderen vloeiend geschreven. Het is een degelijk werk, waarin de auteur zich echter in het oog springende beperkingen heeft opgelegd die hij niet verantwoordt. Voor de verklaring van Brouwers psychologie keert Henrichs steeds terug naar diens jonge jaren, de moord, het verblijf in de gevangenis en de eerste tijd daarna. Zijn dagelijks leven in deze periode wordt uitvoerig beschreven, maar welke invloeden Brouwer daarna in zijn privé-leven onderging blijft duister. Is Henrichs mening dat Brouwers psychologie zich geheel heeft gevormd in de eerste dertig jaar van zijn leven, of waren er praktische redenen voor deze omissie? In zijn woord vooraf vermeldt hij de medewerking van Brouwers weduwe, maar het het er alle schijn van dat zij vrijwel niets heeft losgelaten over haar ervaringen met haar wispelturige echtgenoot. Zo veronderstelt Henrichs grotendeels op grond van schriftelijke bronnen dat Brouwer homoseksuele gevoelens koesterde. Had Brouwers vrouw hierover geen mening? Wellicht is het beeld dat de auteur van Brouwers leven in de jaren dertig geeft ook wat eenzijdig. Henrichs lijkt meer oog te hebben gehad voor het buitengewone dan voor het gewone, terwijl dit laatste vaak even veelzeggend is. Brouwers reizen naar Spanje worden uitvoerig beschreven - terecht, want ze hadden een centrale plaats in zijn leven - maar al lezend krijg je de indruk dat hij nooit thuis was. Toch moet Brouwers indrukwekkende reeks boeken, vertalingen en artikelen in de rust van studeerkamer en bibliotheek tot stand zijn gekomen. Kan het zijn dat Brouwer lange perioden in betrekkelijke stilte en afzondering leefde, met zijn huis en echtgenote als rustpunten in een woelige binnen- en buitenwereld?

Mijns inziens zoekt Henrichs op de verkeerde plaats naar een verklaring voor het geringe publieke succes van Brouwers literaire experimenten, de romans De schatten van Medina Sidonia (later omgedoopt tot In de schaduw van de dood) en Vandaag geen spreekuur. Hij meent dat de oorzaak ligt in het ongunstige tijdstip van hun verschijning. De verklaring lijkt mij eenvoudig dat het romans van geringe kwaliteit waren. Zo wijzigde Brouwer de titel van De schatten van Medina Sidonia wel omdat deze deed denken aan een jongensboek, maar dit veranderde niets aan de stijl van de roman die ook vaak op die van een jongensboek leek. Brouwers romans zijn niet meer dan merkwaardige curiosa in de Nederlandse literatuurgeschiedenis.

Door zijn rol in het verzet ontstond er na de oorlog een mythe rond Brouwer. Zijn reactionaire periode en het mystiek-religieuze in zijn denkbeelden verdwenen naar de achtergrond en men ging hem beschouwen als een man van rede en vooruitgang. Brouwers leven draaide echter om het irrationele, dat maakt Henrichs' biografie op overtuigende wijze duidelijk.

■