Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Mr. Carel Vosmaer tussen pennen die scherper waren dan de zijne
Drie boeken en twee tentoonstellingen over een verlichte negentiende-eeuwer

De literaire wereld van Carel Vosmaer Een documentaire door Nop Maas, met medewerking van F.L. Bastet en J.F. Heijbroek Uitgever: Sdu, 150 p., f 39,90
Met Carel Vosmaer op reis door Frédéric Bastet Uitgever: Querido, 247 p., f 39,50
De verzameling van mr. Carel Vosmaer (1826-1888) Eindredactie: J.F. Heijbroek Uitgever: Sdu en Rijksprentenkabinet, 206 p., f 39,90
De tentoonstelling van De verzameling van Carel Vosmaer is nog tot 12 juni in het Rijksmuseum Amsterdam te zien; De literaire wereld van Carel Vosmaer tot 12 juni in het Haags Historisch Museum.

Marita Mathijsen

Met twee tentoonstellingen en drie boeken aan mr. Carel Vosmaer gewijd binnen het jaar, zou het toch moeten lukken een revival van deze spilfiguur uit de tweede helft van de negentiende eeuw op gang te brengen, zou men zo denken. Aanleiding tot de culturele drukte is de herdenking van zijn overlijden, 101 jaar geleden nu. Een bijzonder gelukkige bijkomstigheid voor de herdenkende tentoonstellingenorganisatoren en literair-historici was dat de omvangrijke en kostbare nalatenschap van Vosmaer sinds enige jaren openbaar is, en misschien waren de tentoonstellingen en twee van de drie studies wel helemaal niet tot stand gekomen of verschenen als de Vosmaer-archieven nog steeds in handen van de nazaten waren, hoeveel medewerking zij ook aan eerdere onderzoekers verleend hebben. Want vooral het Rijksmuseum prijst zich gelukkig een schitterende collectie tekeningen in zijn geheel te hebben kunnen verwerven die, als de kunstwerken stuk voor stuk verkocht zouden zijn, onbetaalbaar zou zijn geweest. Opvallend bij al deze aandacht is dat geen van Vosmaers belangrijke eigen studies of literaire werken herdrukt is bij de herdenking van zijn overlijden en dat geeft misschien het beste aan waarom ik vermoed dat er toch geen Vosmaer-revival op gang zal komen: een groot schrijver was hij nu eenmaal niet en dat waarin hij wél groot was, oefent niet bepaald aantrekkingskracht op een breed publiek uit. Desalniettemin kan geen studie van het literaire leven in de tweede helft van de negentiende eeuw om hem heen.

Vosmaer kan het best getypeerd worden met de drie sleutelwoorden schoonheid, vooruitgang en liberalisme. Hij hield zich bezig met de literatuur, met esthetica, met archeologie, kunstgeschiedenis en politiek. Als schrijver beoefende hij alle genres: essays, novellen, berichtgevingen, gedichten, romans, vertalingen en kunstbeschouwingen. Daarnaast had hij een vaardige tekenpen die hij niet alleen voor privé-doeleinden gebruikte. Zijn veelzijdigheid keert zich echter tegen hem: subliem is hij nergens, hoe weloverwogen, doordacht, smaakvol of puntig hij ook overkomt in de verschillende genres.

Het schone, ware en goede

Vosmaers schoonheidsgevoel was streng bepaald door de klassieken. Zowel in de letterkunde als in de beeldende kunst oordeelde hij op grond van Plato's opvatting dat er een eeuwige schoonheid bestaat, waarvan de ziel al kennis heeft genomen voor zij op aarde kwam. Het schone, het ware en het goede zijn verwant: het schone is de wijze waarop het ware zich aan ons voordoet. In alle tijden waarin de kunst de antieke wereld losliet, verviel zij volgens Vosmaer tot grote afdwalingen en elke herleving van de kunst en de letteren zou gepaard gaan met een terugkeer tot een studie der ouden. Dit betekent dat hij de antiklassieke exuberanties van de romantiek afwees, maar tevens de nieuwe school van het naturalisme die in zijn tijd aan het opkomen was.

Mr. Carel Vosmaer

Om met eigen ogen de klassieke schoonheid te aanschouwen ondernam hij tweemaal een reis naar Italië, waar hij grote belangstelling toonde voor de archeologische vondsten. Hij hield de internationale ontwikkelingen op archeologisch gebied zeer goed bij en daarin was hij, volgens Bastet, een witte raaf in Nederland, waar de studie van de klassieken in die tijd nog vooral de taal- en letterkunde betrof. In Met Carel Vosmaer op reis (een licht gewijzigde herdruk van Mr. Carel Vosmaer uit 1967) vindt men uittreksels uit zijn Italiaanse reisdagboeken. Die dagboeken zijn niet zo opwindend, zegt Bastet, dat een complete publikatie ervan gerechtvaardigd zou zijn en de geciteerde fragmenten doen mij neigen hem gelijk te geven. Vosmaer bezocht de geijkte plaatsen: Tivoli, het Vaticaan, de Uffizi, Pompeji, en behalve een enkel tafereeltje dat wat vrolijkheid brengt, geeft hij nogal droge verslagen van de reizen. Het aardigst zijn eigenlijk nog de tekeningen die hij door zijn dagboeken vlocht en waarvan er veel gereproduceerd zijn.

Ontwerptekening van Carel Vosmaer voor een prent naar aanleiding van het uittreden van Potgieter en Huet uit de redactie van De Gids

Vosmaer was enig kind van de welgestelde Haagse directeur van de Algemene Landsdrukkerij. Hij kreeg een weloverwogen opvoeding en het is dan ook niet te verwonderen dat zijn smaak zo vroeg ontwikkeld was, dat al in zijn gymnasiumtijd de eerste aankoop voor zijn latere kunstverzameling gedaan werd. Voor een gulden verwierf hij zich bij een veiling een map unieke tekeningen van Constantijn Huygens de Jonge en Jan de Bisschop. Hij ging zich toeleggen op het verzamelen van tekeningen die volgens hem als voorstadia uiterst belangrijk waren voor de kennis van schilderijen en veel van de oorspronkelijke doelstelling lieten zien. Zijn standpunt was vrij uniek in die tijd, want de tekening werd schandelijk verwaarloosd in de negentiende-eeuwse kunstinstituten. Alleen Teylers deed er wat aan. De ongeveer 230 werken in de Hollandse tekenkunst die Vosmaer zich verwierf gedurende zijn leven komen zowel uit de zeventiende, de achttiende als de negentiende eeuw. Er zijn weinig of geen landschappen tussen, maar vooral portretten en figuurstudies. Doordat de collectie weinig of niet tentoongesteld is geweest, zijn de exemplaren doorgaans in zeer goede staat. Dat geldt vooral voor de aquarellen uit een achttiende-eeuws album van een oudoom, die verwonderlijk fris en kleurrijk gebleven zijn. Vosmaer had veel contacten met eigentijdse schilders en kwam daardoor in het bezit van schitterende tekeningen van Mesdag, Jozef Israëls, Bosboom, J. Bilders en Alma Tadema, die zijn beste vriend was. Het werk van deze laatste bewonderde Vosmaer hogelijk. Alma Tadema bestudeerde nauwgezet de klassieke voorbeelden voor hij een tekening of schilderij opzette en in dit opzicht voldoet hij dus aan de ideeën van Vosmaer. In het Rijksmuseum is de aangeworven Vosmaer-collectie te bewonderen. De catalogus geeft veel meer dan alleen een beschrijving: voor een spotprijs krijgt men een royaal aantal prachtige kleurenreprodukties en talrijke zwart-witafbeeldingen, een uitstekend geschreven inleidende schets van Vosmaer door F. Bastet en studies over en beschrijvingen van de collectie door verschillende auteurs, alles in een overzichtelijke typografie van K. Treebus.

Flanor

Moet men het schoonheidsbegrip van Vosmaer vooral in zijn activiteiten als kunstbeschouwer zoeken, de vooruitstrevende en liberale Vosmaer komt naar voren in de literatuur. In De literaire wereld van Carel Vosmaer krijgt de lezer via opstellen over verenigingen waar hij lid van was, tijdschriften waaraan hij meewerkte, over tijdgenoten en over zijn literair werk, een trefzeker beeld van de zaken die Vosmaer bezighielden. De opstellen zijn doorregen met afbeeldingen, fragmenten uit recensies en polemieken en uit literair werk van Vosmaer zelf of anderen over Vosmaer. De aansluitingen zijn hier soms zoek, zowel letterlijk als figuurlijk raakt men de draad van de hoofdtekst wel eens kwijt, maar dat is slechts een klein euvel in deze grabbelton van informatie.

Vosmaer was achtentwintig jaar lang redacteur van het belangrijkste literaire opinieblad van die tijd: De Nederlandsche Spectator. Vanaf 1864 verzorgde hij daarin wekelijks de rubriek ‘Vlugmaren’ onder het pseudoniem Flanor. In de ‘Vlugmaren’ uitte hij kritiek op allerlei kwesties, zowel in het politieke, culturele en maatschappelijke vlak. Met rationele argumenten probeerde hij duidelijkheid te scheppen. Vlijmscherp, hatelijk of persoonlijk was hij nooit. Met dominees en pastoors en allerlei vormen van kerkelijke inmenging in het

Vervolg op pagina 6