Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
10 juni 1989 - nummer 23

Biografie van Johan Brouwer
Een leven dat draaide om het irrationele

Johan Brouwer (1898-1943) was iemand die moeiteloos van het ene uiterste naar het andere kon zwenken: zowel in zijn ideeën als in zijn handelen legde hij een grote wispelturigheid aan de dag. Toch valt er volgens zijn biograaf Hendrik Henrichs wel degelijk een bepaalde vorm van continuïteit aan te wijzen. Brouwers leven stond in het teken van het zoeken naar de absolute waarheid.

Johan Brouwer Zoeker, ziener en bezieler Een biografie door Hendrik Henrichs Uitgever De Arbeiderspers, 464 p., f 49,90

Hans Schoots

Na een opleiding tot zendeling die vastliep in twijfels over het geloof, en een behandeling in een psychiatrische inrichting beging Brouwer een moord. Tijdens zijn zesjarige verblijf in de gevangenis van Leeuwarden studeerde hij Spaans en na zijn ontslag promoveerde hij op een studie over de Spaanse mystiek. Tot zijn dood in 1943 publiceerde hj een aantal wetenschapelijke en semi-wetenschappelijke werken over Spanje, enige romans, vertalingen en vele artikelen. Hij maakte diverse reizen naar het Iberische schiereiland, waar hij zich identificeerde met de katholieke kerk en conservatieve antidemocratische denkbeelden. In een historische studie verdedigde hij onder meer de inquisitie. Na het uitbreken van de Spaanse burgeroorlog reisde hij naar nationalistisch gebied, waar naar zijn verwachting een sterk centraal gezag zou zegevieren, gegrondvest op het katholieke geloof. De moorddadigheid waarmee Franco en de zijnen hun regime handhaafden bracht Brouwer echter tot andere gedachten en de volgende reis ging enige maanden later naar republikeins Spanje. Te Valencia hield hij een rede voor het internationale schrijverscongres, waar hij de aanwezigen toe sprak als ‘kameraden’ en eindigde met de woorden: ‘Ik heb de wettige zaak van Spanje verdedigd. Welnu, als dat reden is mij te beschuldigen van linkse gezindheid, dan bevestig ik trots dat ik, evenals Jezus Christus en mijn broeder Bergamín (een republikeins gezind katholiek schrijver - HS), geheel en al ter linkerzijde sta. Hier sta ik, om het edele Spaanse volk te dienen.’ Na korte tijd onderkende Brouwer dat ook de republikeinse zijde gebreken had. Zelf werd hij eerst door de nationalisten en vervolgens door de republikeinen gearresteerd op verdenking van spionage. Hij werd een kritisch sympathisant van de republiek. Nadat de Duitsers Nederland waren binnengevallen schreef hij een verwarde brochure waarmee hij het Nederlandse volk een hart onder de riem wilde steken. Hij anticipeerde zowel op de mogelijkhid van een Engelse als een Duitse overwinning. In het laatste geval zou Nederland een ‘waardige plaats’ in het ‘nieuwe Europa’ kunnen innemen. Brouwers voorlopige aanbeveling was ‘berusting, gehoorzaamheid en vertrouwend afwachten’ en hij hoopte op een spirituele herleving in christelijke zin. Hij werd echter spoedig een gedreven pleitbezorger voor gewapend verzet en kreeg contacten met de illegaliteit. In 1943 was hij betrokken bij de fameuze overval op het bevolkingsregister te Amsterdam. Een aantal verzetsmensen werd na de actie gearresteerd en ter dood veroordeeld, onder wie Johan Brouwer. Op 1 juli 1943 werd hij geëxecuteerd in de duinen bij Overveen.

Fantasiewereld

Hendrik Henrichs laat in zijn biografie zien dat er ondanks Brouwers maatschappelijke veranderlijkheid enige in het oog springende constanten in zijn denken aanwezig zijn: een onophoudelijk zoeken naar het absolute; de mystiek als weg waarlangs het individu kan opgaan in de kosmos; het paranormale als middel voor het verkrijgen van inzicht. Brouwer leefde in zijn eigen fantasiewereld. Hij zei zelf eens voortdurend het gevoel te hebben dat er een wand stond tussen hemzelf en de werkelijkheid. Volgens het psychiatrisch rapport dat werd opgesteld na de moord die hij in 1922 pleegde, had hij bewust of onbewust willen vaststellen of er een absolute moraal bestond. Bestond God, dan was er ook een moraal, bestond hij niet, dan was een moord toegestaan - zie Raskolnikov in Dostojevski's Schuld en boete. Henrichs vermoedt dat het Raskolnikovmotief samen met geldgebrek en een verborgen homoseksualiteit Brouwer tot zijn daad hebben gedreven. Het werd in ieder geval zijn belangrijkste confrontatie tussen fantasie en realiteit. De werkelijkheid bleek te zijn dat maatschappelijk aanvaarde normen bepalen of moord mag: hij werd tot acht jaar gevangenisstraf veroordeeld. Hoewel hij zich na zijn vrijlating voornam een geregeld leven te leiden, bleef hij in sterke mate gevangen in zijn fantasieën. Op Spanje projecteerde hij zijn beeld van een mystiek religieus levende natie. In zijn wetenschappelijke werk ging hij buitengewoon ver in het aanpassen van de feiten aan zijn subjectieve voorstellingen, en wanneer hij literatuur uit het Spaans of Portugees vertaalde zag hij er geen been in passages toe te voegen of weg te laten als hem dat zo uitkwam. Over Philips Willem, zijn succesvolle biografie van Willem van Oranjes zoon, schreef Brouwer aan Jan Romein: ‘Het boek is mediamiek geschreven, een ander woord kan ik er niet voor geven,’ en zijn hoogste streven was ‘m'n eigen leven te transponeren in een werk dat wetenschappelijk en literair verantwoord is, binnen de normen en het kader van mijn eigen geweten’.

Het was een nogal dubieuze motivering voor wetenschappelijke arbeid. Brouwer was een figuur van buitengewone intelligentie, die wetenschappelijk werk en overmatige fantasie zo met elkaar verbond, dat deze twee aspecten niet altijd even gemakkelijk te onderscheiden waren. De resultaten ervan riepen bewondering op, maar onvermijdelijk ook controverse. Romein verdedigde hem, Huizinga viel hem scherp aan. De paranormale gaven die Brouwer meende te bezitten, gebruikte hij niet al-

Vervolg op pagina 4