Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

De pijn van vrouwen, niet van mannen
De glazen taal van Margaret Atwood

Cat's eye door Margaret Atwood Uitgever Doubleday, 446 p. Importeur Van Ditmar, f 46,40

Hans Schoots

De Canadese schrijfster Margaret Atwood is niet iemand die eropuit is de lezer mee te nemen op een dooltocht door de taal, tastend naar ‘betekenis’. Ze schrijft zo haarscherp en eenvoudig dat je over het hoofd zou kunnen zien dat ook zo'n glazen taal allesbehalve gemakkelijk tot stand komt. De romantitel Cat's Eye verwijst naar een magische knikker die de hoofdpersoon in haar jeugd bezat, maar kan evengoed Atwoods kijk op de wereld karakteriseren, een observerende blik waaraan niets ontsnapt. In het grootste deel van de roman kijkt schilderes Elaine Risley terug op haar leven en vooral op haar jeugd. Atwood laat zeer treffend zien hoe herinneringen in de loop der jaren steeds weer veranderen, zodat dezelfde gebeurtenis telkens een andere vorm aanneemt in het geheugen. Cat's Eye heeft nog het meeste weg van een Bildungsroman en je kunt je maar moeilijk voorstellen dat de auteur het hier niet grotendeels over haar eigen jeugd heeft. Het is wonderbaarlijk hoe ze de gevoelens van kinderen weet uit te drukken. Alledaagse dingen komen in een nieuw licht te staan door de manier waarop Atwood ze ontleedt, zoals Elaines ontdekking dat een meisje iets anders is dan een jongen, of de hardheid van de onderlinge machtsverhoudingen tussen kinderen. Elaine wordt abrupt met zulke feiten geconfronteerd. In haar vroege jeugd leidt ze met haar ouders en broer een geïsoleerd bestaan in het hoge noorden van Canada, waar haar vader biologisch veldonderzoek doet. Ze leven er in tenten, hutten en motels. Haar broertje is Elaines enige speelgenoot en ze realiseert zich niet dat hij anders is dan zijzelf. Pas als het gezin rond Elaines negende jaar naar Toronto verhuist wordt ze opgenomen in de gangbare rolpatronen: ze hoort niet met haar broer te spelen, maar met vriendinnetjes. Deze nieuwe vriendinnen leven in nauwkeurig vastgelegde hiërarchische relaties en Elaine is degene tegen wie iedereen mag schoppen. Huiveringwekkend zijn haar betrekkingen met vriendin Cordelia. Deze terroriseert haar op afschuwelijke wijze, totdat Elaine met haar scherpe tong zelf de overhand krijgt. Ondanks alle haat blijven ze althans in gedachten aan elkaar gekluisterd.

Margaret Atwood

Jongens lijken Elaine veel minder gecompliceerd en aangenamer in de omgang dan meisjes, want zij weet wat haar vriendinnen niet weten: mannen doen wel stoer, maar eigenlijk zijn ze veel kwetsbaarder dan vrouwen.

Partijlijnen

De beschrijving van Elaines plotselinge entree in een kleinburgerlijk milieu, rechtstreeks vanuit de wildernis, onderstreept hoe de rolverdeling tussen de seksen in belangrijke mate maatschappelijk wordt bepaald. Zo zijn er meer elementen in Cat's Eye die tot het gedachtengoed van het feminisme gerekend kunnen worden en Atwood heeft dan ook de roep een feministisch auteur te zijn. Maar in Cat's Eye gaat ze het feminisme voorbij, want zoals voor radicale bewegingen wel vaker geldt: ze zijn af en toe niet te vermijden om een noodzakelijke maatschappelijke verandering teweeg te brengen, maar je moet zo gauw mogelijk van hun dogmatisme zien af te komen, anders gebeuren er ongelukken. Wanneer Elaine als tamelijk succesvol schilderes wordt geïnterviewd door een journaliste die in haar werk overal het typisch vrouwelijke wil ontdekken, antwoordt ze op de vraag ‘velen noemen je een feministisch schilder’: ‘Ik haat partijlijnen, ik haat getto's.’ Even later: ‘“Dus het is geen zinvolle classificatie voor jou?” zegt zij. “Ik vind het leuk dat vrouwen mnijn werk waarderen. Waarom niet?” “Waarderen mannen je werk?” vraagt ze geslepen... “Welke mannen?” zeg ik. “Niet iedereen houdt van mijn werk. Dat is niet omdat ik een vrouw ben. Als ze niet van het werk van een man houden is het niet omdat hij een man is. Ze houden er gewoon niet van.” Ik begeef me op glad ijs, en dit maakt me woedend...’

Elaine weet best dat deze journaliste enigszins gelijk heeft, maar weigert dit toe te geven omdat ze anders wordt ingepast in een denkpatroon dat het hare niet is.

De overeenkomst tussen schrijfster Margaret Atwood en schilderes Elaine Risley is hier te duidelijk om toevallig te zijn. Cat's Eye is naast veel meer ook Atwoods positiebepaling tegenover het feminisme en het beeld dat ze ervan schildert is weinig flatteus: ‘Bekentenissen zijn populair, niet over je fouten, maar over je lijden, door mannen. Pijn is belangrijk, maar alleen een bepaald soort pijn: de pijn van vrouwen, maar niet de pijn van mannen.’

■