Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
3 juni 1989 - nummer 22

De Franse Revolutie: geen kloof, maar een brug

Chris van der Heijden

Bij het lezen van de negenhonderd pagina's van Schama's Citizens bedacht ik achtereenvolgens drie verschillende kritieken. De eerste daarvan was bij het zien van pil en schrijversnaam eigenlijk al gegeven. De herinnering aan zijn vorige boek (Overvloed en onbehagen) lag nog vers in het geheugen. Ik had het zogezegd gisteren uitgelezen, me er goed mee vermaakt en veel van geleerd. Als diezelfde schrijver vandaag met weer zo'n boek komt dat nog dikker is en over een totaal ander onderwerp gaat, kan ik niet anders dan gretig beginnen te lezen.

En ziedaar, al wat ik vermoedde werd bevestigd. Schama kan schrijven. Hij weet waarover hij spreekt. Hij schuwt de grote lijn niet maar vertelt in details. Wat hij doet is onderhoudend en leerzaam. Het schrijven van de lovende kritiek kan niet moeilijk zijn. ‘Nieuw meesterwerk van Simon Schama’ zou boven de recensie kunnen staan.

Vanaf ongeveer pagina 200 en het tweede deel van Citizens begon ik echter te aarzelen. Schama heeft dan het relaas over het Ancien Régime voltooid en begint te vertellen over de jaren die direct aan het uitbreken van de revolutie voorafgaan: de halssnoeraffaire, de schuldenkwesties, de Nederlandse patriotten, de laatste pogingen tot herstel. Hij doet dit nog steeds op onderhoudende en - wat belangrijker is - ‘moderne’ toon. Daar bedoel ik niet zozeer mee dat hij huidige denkbeelden over de Franse Revolutie (van onder anderen A. Cobban, François Furet) in zijn betoog verwerkt, als wel dat hij een taal en beelden gebruikt die van deze tijd zijn: sceptisch, licht scabreus, relativerend. Zoiets. Ook komt hij regelmatig met illustraties die briljant gevonden zijn (de schilderijen van Elisabeth Vigée-Lebrun bij de halssnoeraffaire). Maar: terwijl ik het verhaal volgde over de dakpannen in Grenoble, de Cahiers de Doléance in willekeurig welk boerengat, de bestorming van de Bastille in Parijs, bekroop me niet alleen een gevoel van déjà-lu maar bovendien van irritatie. Het is allemaal heel vermakelijk (‘De eerste zware slachtoffers van de Franse Revolutie waren konijnen’; ‘The Bastille had an address. It was identified as no. 232, rue Saint-Antoine...’) maar wat moest ik ermee? De ene leuke anekdote, de ene wetenswaardigheid, het ene detail is nog niet verteld of het andere volgt, in zo'n snel tempo dat je er maar een paar kunt onthouden. Van de overige blijft je weinig anders bij dan de herinnering aan het lezen ervan, precies zoals dat bij het snoepen van bonbons gaat: tien minuten na verorbering is iedere nasmaak verdwenen en alleen de gedachte aan het tongstrelend moment gebleven.

CITIZENS
A Chronicle of the French Revolution door Simon Schama
Uitgever Knopf (Amerikaanse editie), 948 p., f 59,35
Viking (Engelse editie), f 57,25

De rode Phrygische muts werd in het antieke Rome gedragen door vrijgemaakte slaven. Ook tijdens de Franse Revolutie diende hij als symbool voor de vrijheid.

Simon Schama's verhalende geschiedschrijving in ‘Citizens’

Na zijn Patriotten en bevrijders, Revolutie in de Noordelijke Nederlanden 1780-1813 en Overvloed en onbehagen, Een cultuurgeschiedenis van de Gouden Eeuw publiceerde de Engelse historicus Simon Schama onlangs weer een omvangrijk boek: Citizens. In de vorm van een levendige kroniek vertelt hij hierin het verhaal van de Franse revolutie - een typisch hedendaagse manier van geschiedschrijving volgens Chris van der Heijden.

Van denkvorm tot amusement

Het zou oneerlijk zijn wanneer ik deze kritiek enkel in de schoenen van Schama schoof. Zij heeft een veel langere achtergrond: nog in de tweede helft van de jaren zeventig had het vak geschiedenis in ieders ogen een opdracht. Voor de ouderen kon die vele vormen aannemen, het diende de Natie of de Cultuur. Voor de meeste studenten en jongere docenten ging het veelal in dezelfde richting: een niet-aflatende bestudering van arbeidersklassen, sociale strijd, fascisme en burgerlijke samenleving. Al dacht ik enigszins afwijkend over deze koers, ook ik twijfelde er niet aan dat geschiedenis een bloedserieuze zaak was, een ‘taak’ had, een stuk gereedschap was voor de opbouw van morgen. In het begin van de jaren tachtig werd in deze zekerheid de eerste bres geslagen. Vijf jaar later was er van de gepolitiseerde en missionaire ideeën over de geschiedschrijving niets maar dan ook niets over. Ja, stapels onverkoopbare boeken en een leger studieuzen dat op de kade het schip nastaarde. Het viel niet te ontkennen dat het vak nu meer populariteit genoot dan ooit, maar daarvoor was wel een hoge prijs betaald: van denkvorm was het tot amusement verworden. Niet dat ik iets tegen amusement heb, maar daartoe bestaan wel andere, adequatere mogelijkheden. Geschiedenis blijft een serieus vak, voor en door mensen die iets van de wereld willen begrijpen. Het is een voordeel wanneer die serieuze stof aangenaam gebracht wordt. Maar als het nuttige door het zoete wordt opgeslokt, gaat er iets fout. Al is Schama hierin niet extreem, hij gaat ook zo te werk. Maar bovendien heeft hij aanzien. Daarom moet zijn aanpak sterker bestreden worden dan van wie ook. ‘Geschiedschrijving als goochelshow’ zou boven de recensie kunnen staan. Ik zou de kritiek larderen met voorbeelden uit Citizens en Overvloed en onbehagen, met uitspraken uit interviews en het lachje op de portretten van Schama. Detailkritiek van Franse en Amerikaanse collega's op dat laatste boek zou het betoog nog kunnen versterken.

Nee, ook zo'n negatieve reactie zou niet moeilijk te schrijven zijn. Daarom begon ik vanaf ongeveer het derde deel van Citizens (ergens rond pagina 400) opnieuw te lezen. De tweede helft van de tekst zou mijn mening niet ingrijpend kunnen wijzigen, dacht ik. Om mijn kritiek sterker te maken pakte ik enkele andere studies uit de kast, het destijds opzienbarende Penser la Révolution française van François Furet onder meer en een boekje over de historiografie van de revolutie van Alice Gérard. Ik las weer enkele pagina's Michelet, een hoofdstuk Cobban, het verhaal van Jaurès over de julidagen van 1789, enkele passages uit R.R. Palmer, Albert Soboul, Tocqueville. Voor ik het wist, lag de kamer bezaaid met boeken, bleef Citizens opengeslagen in juli 1789 en groeide de chaos in mijn hoofd. Dat er zoveel manieren zijn om naar een en hetzelfde verschijnsel te kijken...

Wanneer de revolutie eenmaal werkelijk begonnen is, volgt Schama braaf de chronologie.

Vervolg op pagina 4