Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

Slaapwandelen naar het helle licht
Brochs zorg om het verval der waarden

Huguenau of de zakelijkheid door Hermann Broch Vertaling Piet Meeuse Uitgever Ambo, 359 p., f 45, - (geb. f 55,-)

Wil Rouleaux

Hermann Broch schreef ooit: ‘Er is in ieder geval één ding dat ik met Kafka en Musil gemeen heb: we hebben alle drie geen eigenlijke biografie; we hebben geleefd en geschreven, en dat is alles.’

Dit klopt. Brochs leven was, net als dat van die andere twee, geheel aan de literatuur gewijd. Of beter nog: aan de literatuur en de filosofie - waartussen hij nooit een definitieve keuze kon maken. Herman Broch heeft een zeer omvangrijk oeuvre nagelaten en dat is vooral verwonderlijk omdat het in nauwelijks meer dan twintig jaar is ontstaan. Lange tijd was hij in psychotherapie geweest (dwangneurosen en een te hoog Über-Ich) en pas rond 1930, hij was toen al in de veertig, werd zijn creatieve energie produktief. Toen echter ook op explosieve wijze. Naast zijn grote romans, waarvan de trilogie over Die Schlafwandler (1932) en Der Tod des Vergil (1945) wereldfaam verwierven, werkte hij aan volumineuze en tegenwoordig door bijna niemand meer gelezen studies over epistemologie en romantheorie, massapsychologie en politiek. Veertien uur per dag zat hij achter de schrijfmachine, constant overwerkt en aan de hartklachten (waaraan hij in 1951 in de Verenigde Staten zou overlijden) nauwelijks aandacht schenkend. Een fraai voorbeeld van Brochs legendarische rusteloosheid valt na te lezen in Elias Canetti's Das Augenspiel. Canetti, die hem in zijn jonge jaren net zo bewonderde als Musil, schrijft: ‘De haast waarin hij verkeerde, als men hem toevallig op straat tegenkwam, was zijn enige bescherming. Het eerste dat hij zei was - en hoewel het in plaats van een groet was, was het vriendelijk - “Ik heb haast”, hij bewoog zijn armen, zijn gecoupeerde vleugels zo, alsof ze zich voor de vlucht wilden verheffen, sloeg er enkele keren mee en liet ze dan moedeloos weer zakken.’

Hoewel Hermann Broch - de zoon van een joodse textielbaron uit Wenen - over tal van onderwerpen de pen heeft gevoerd, kan er binnen zijn verzamelde werk toch van één centraal thema worden gesproken: het verval van de waarden. De ondergang van de Europese beschaving, dat is, met andere woorden, het leidmotief binnen zijn werk. In zijn trilogie over Die Schlafwandler schrijft hij terugblikkend over de periode tussen 1888 en 1918, een periode waarin de oude negentiende-eeuwse waarden gaandeweg plaatsmaakten voor de basis van het moderne levensgevoel. In het eerste deel, Pasenow of de romantiek, gesitueerd in 1888 en in een bijpassende realistische stijl verteld, staat een adellijke officier centraal die een sterk geritualiseerd leven leidt volgens achterhaalde tradities. Deze roman is in feite een parodie op de leefwereld van de oude Theodor Fontane, maar dan wel een parodie met bedoelingen: Broch wil de schijnwereld, de op niets meer gebaseerde waardevoorstellingen van de hoofdpersoon ontmaskeren - de lezer die dit niet doorziet zou hier zelfs ‘kitscherige’ en ‘restauratieve’ trekken in kunnen ontdekken (zoals Cyrille Offermans onlangs op deze plaats). In het tweede deel, Esch of de anarchie, gesitueerd in 1903, staat de losgeslagen kleinburger Esch centraal. Dit deel wordt, conform het karakter van de hoofdpersoon, in een veel woestere, chaotische stijl verteld. Esch is zich ervan bewust dat de wereld in beweging is, maar van al zijn doldrieste plannen en ideeën komt bitter weinig terecht.

Hermann Broch

Opportunist

Het derde deel, Huguenau of de zakelijkheid, is in alle opzichten de apotheose van de trilogie. Het kernverhaal bestaat uit de lotgevallen van de zakenman Huguenau en van vele andere figuren; ook de hoofdpersonen uit de twee voorafgaande delen komen terug. Daarnaast bevat dit deel lyrisch-epische parallelverhalen onder de titel ‘Geschiedenis van het Leger des Heilsmeisje in Berlijn’. Bovendien wordt de handeling regelmatig onderbroken door een filosofisch essay in tien delen met als thema ‘het verval van de waarden’. Alsof dit alles niet genoeg was staan er in deze roman ook nog toneelfragmenten, gedichten, aforismen en andere overpeinzingen, die op de een of andere manier allemaal met de hoofdhandeling verbonden zijn. Huguenau of de zakelijkheid, dat zal de lezer duidelijk zijn, is een bijzonder ambitieuze onderneming, die overigens bij mij zowel de nodige bewondering als enige irritatie teweegbracht.

Zo dadelijk meer hierover, eerst nog iets over de roman zelf. Huguenau is een meedogenloze opportunist, iemand die ethiek noch moraaf bezit: ‘Sinds zijn jeugd dacht hij alleen maar aan geld en commercie.’ Deze jonge, uit de Elzas afkomstige zakenman deserteert van het front in Vlaanderen (de roman speelt in 1918) en belandt in een stadje aan de Moezel. Esch heeft zich daar inmiddels gevestigd als eigenaar van een regionale krant. Pasenow is er gedetacheerd als stadscommandant. Door allerlei intriges en kuiperijen - behalve een filosofische roman is dit deel ook een schelmenroman - weet Huguenau zich in het stadje de nodige invloed te verschaffen. Uiteindelijk vermoordt hij Esch (een ‘anarchistisch’ einde), brengt hij de krankzinnig geworden Pasenow naar een inrichting (een ‘romantisch’ einde) en keert hij met een flink deel van Esch' kapitaal terug naar de Elzas.

[p. 9]

Alle personen uit de roman, zelfs de kleinste bijfiguren, zijn ‘slaapwandelaars’. Wat Broch onder slaapwandelen verstaat, blijkt terloops ergens tegen het einde van dit derde deel. Het is ‘een soort zweeftoestand tussen nog-niet-weten en al-weten, (...) een slaapwandelen dat in het helle licht voerde.’ Brochs personages leven in een tussenfase, ze hebben geen houvast meer aan de inmiddels achterhaalde waarden, maar anderzijds hebben ze nog geen greep op een nieuwe moraal. Juist dit vacuüm biedt ruimte voor zowel negatieve als positieve ontwikkelingen. De eerste, de ondergangsmotieven, zijn in deze roman overduidelijk aanwezig. De laatste zijn iets minder manifest. Toch komen er, zeker in de diverse parallelverhalen, enkele figuren voor die vanuit hun eenzaamheid - een sleutelwoord trouwens in dit werk - op weg zijn naar wat Broch ‘het helle licht’ noemde. Dat Broch als Oostenrijks schrijver deze nieuwe moraal onmogelijk achtte zonder een nieuwe taal, spreekt voor zich. In Huguenau of de zakelijkheid wordt dan ook, meer nog dan in het werk van Hugo von Hofmannsthal, Karl Kraus of Ingeborg Bachmann, over de betekenis van de taal nagedacht. Behalve als (taal-)filosofische roman kan dit deel, of beter nog de hele trilogie, echter ook als tijdroman worden gelezen. De blinde verering voor het uniform uit het eerste deel, de stuurloosheid van de kleinburger uit het tweede deel en het radicale streven naar macht uit het slotgedeelte: dat alles zijn duidelijke stations op weg naar het nationaal-socialisme. Broch heeft deze zienswijze op latere leeftijd zelfs aangemoedigd. Vanuit zijn Amerikaanse exil noemde hij Die Schlafwandler, voorbijgaand aan de andere aspecten van de roman, ‘der prophetische Roman, der die Prädestination des deutschen Menschen zur Hitlerei zeigt.’

Huguenau of de zakelijkheid, deze intellectuele roman par excellence, heb ik, als gezegd, met tegenstrijdige gevoelens gelezen. Sommige gedeelten getuigen van een werkelijk geniaal schrijverstalent, andere delen verzanden daarentegen in een veel te ver doorgevoerde abstractie. Ik begin met de negatieve kant en noem hier vooral mijn hoofdbezwaar tegen dit werk: er is geen duidelijke integratie ontstaan tussen het theoretische gedeelte en het verhalende deel. Dat kon ook moeilijk anders, want de theoretische gedeelten over ‘het verval van de waarden’ zijn pas veel later ontstaan en eerst op het laatste moment aan de roman toegevoegd. Nu staan de delen los van elkaar en lijkt het alsof Broch zijn romanpersonages als illustratiemateriaal heeft gebruikt voor zijn theorieën. Bij schrijvers als Thomas Mann en Musil (met wie Broch zich zo graag vergeleek net als met Joyce en Kafka) is juist het filosofische gedeelte op subtiele wijze in de romanhandeling geïntegreerd. Overigens zijn zowel Thomas Mann en Musil ook op psychologisch gebied duidelijk de meerderen van Broch, die wat dit aangaat erg wisselvallig is.

Boekhouders

Naast deze kritiek heb ik echter ook veel lof. Broch is uiteraard een denker van formaat. Daarnaast is hij een bijzonder meeslepend verteller, die over een geheel eigen, vaak bittere humor beschikt. In dit opzicht noem ik hier met name het tiende hoofdstuk, waarin Broch de geestesgesteldheid van boekhouders onderzoekt; een weergaloos ironisch fragment! Een ander hoogtepunt vond ik de delen waarin Hanna Wendling optreedt. Deze fijngevoelige en mooie vrouw, wier man aan het front verkeert, raakt geleidelijk het contact met haar omgeving kwijt; haar persoonlijkheid desintegreert en uiteindelijk sterft ze. Broch geeft van haar een onvergetelijk portret. Net zo onvergetelijk zijn trouwens de gedeelten die aan de eenvoudige metselaar Gödicke gewijd zijn. Deze is half dood van het front teruggekeerd en bouwt zich langzaam een geheel nieuwe identiteit op. Hij behoort tot de ‘slaapwandelaars’ uit deze roman die de weg omhoog zijn ingeslagen.

Hermann Broch mag dan in Huguenau of de zakelijkheid niet het niveau bereiken van de schrijvers aan wie hij zich zo graag spiegelde, deze - onlangs door Piet Meeuse voortreffelijk vertaalde - roman getuigt toch nog altijd van een indrukwekkende allure.

■