Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

Habsburg tegenover Hitler
Martin Ros' kleurrijke visie op het Mayerlingdrama

Bloednacht Mayerling 1889-1945 door Martin Ros Hadewijch, 124 p., f 24,50

Jan Meyers

Dit voorjaar stond Habsburg volop in het nieuws. De wereld herdacht het heengaan van kroonprins Rudolf in het geboortejaar van de Habsburg-hater Hitler en in Wenen werd de laatste keizerin ten grave gedragen. Op 1 april jongstleden kreeg Zita toegang tot de keizersgroeve. Die middag werd het om drie uur plotseling zo donker dat de straatlantaarns aangingen, juist op het moment dat in de Stephansdom het Requiem van Mozart werd ingezet. Wie gevoel had voor symboliek, kon z'n hart ophalen.

Het van fin-de-siècle-decadentie doortrokken Mayerling-drama heeft altijd tot de verbeelding gesproken: het is tragisch, luguber, zedeloos, goddeloos, melodramatisch. Zoals bekend kozen Rudolf van Habsburg (30) en zijn minnares Mary Vetsera (17) vrijwillig de dood. Vanwege het kerkelijk standpunt inzake zelfmoord moest er wat gesjoemeld worden om de gelieven netjes rooms op te bergen: Rudolf in de historische grafkelder van de Habsburgers, Mary in een moeizaam in de bevroren grond uitgehakte kuil bij de abdij van Heiligenkreuz. Nauwelijks een jaar later waren er al vijf Mayerling-boeken op de markt, het begin van een stroom die nog altijd nadruppelt. Pas nog verscheen Rudolf, der Weg nach Mayerling van Brigitte Hamann. Er is moed voor nodig om aan die berg nog iets toe te voegen. Niet dat die geschriften nu allemaal even verhelderend hebben gewerkt. Het tegendeel was vaak het geval. Er is zoveel in de doofpot gestopt, tegengesproken, gefabuleerd, verdoezeld en glashard gelogen dat alleen de grootste optimist kan geloven dat er ooit volledige klaarheid in toedracht en motieven kan worden gebracht.

De opgebaarde kroonprins Rudolf, voordat zijn hoofdwond werd bijgewerkt met was

Met Bloednacht Mayerling preludeert Martin Ros op zijn grote fin-de-siècle-boek. Onmiddellijk springt de ondertitel in het oog: 1889-1945. Die wekt de verwachting van een originele benadering van het weinig originele onderwerp. Het zijn immers de jaartallen van Hitlers onzalig verblijf op aarde. Een kleine drie maanden nadat Rudolf zich voor de kop schoot, aanschouwde niet ver van daar Adolf Hitler het levenslicht.

Het schot in het jachtslot Mayerling betekende niet alleen het einde van Rudolf, ook dat van een politieke conceptie. Ros tekent Rudolf in de eerste plaats als een man met visie. Hij was een vriend van joden en de andere niet-Duitsers in het multiraciale Oostenrijk, schrijver, journalist, ornitholoog. Aan kleurrijke details geen gebrek! De jacht stond Rudolf tegen, uitgezonderd die op rokken. In totaal velde hij ‘slechts’ zeshonderd herten, een schijntje in vergelijking met de bijna vijftigduizend van zijn vader Frans Jozef. Wel legde hij op een jachtpartij de keizer bijna om, wat hem op slag van z'n Kronprinzenfieber zou hebben verlost.

De Habsburgse monarchie was een lappendeken van volken en talen. De zorgen om haar toekomst drukten Rudolf zwaar. Hij zag haar voortbestaan bedreigd, van binnenuit door de immer sterker wordende centrifugale krachten van nationalisme en racisme, van buitenaf door Duitsland, vooral toen Wilhelm II in 1888 keizer was geworden. Over hem sprak Rudolf deze visionaire woorden: ‘Wilhelm is de man van door God begenadigde beperktheid die hem het gevoel geeft een genie te zijn. Deze stier zal binnen vijfentwintig jaar’ (in werkelijkheid werden het er zesentwintig) ‘Duitslands toekomst volstrekt in het water doen vallen. Maar inmiddels zijn wij niets meer dan een treurige Pruisische provincie’ (dat duurde nog vijftig jaar).

In woord en geschrift keerde hij zich tegen de pro-Duitse koers van zijn land. Als geen ander vreesde hij de furor teutonicus. Volgens hem kon die alleen maar worden bedwongen door samen te gaan met Frankrijk en Rusland (dat hij aanvankelijk vanwege het panslavisme als tegenstander had gezien). Gelijk Kafka schreef hij zijn vader een lange brief, waarin hij profeteerde: ‘Wilhelm is nu nog Bismarcks Augustulus, maar hij zal de verschrikkelijke oorlogsheer worden. Hij zoekt uw vertrouwen, Majesteit, om het te misbruiken. Hij omarmt u om u geluidloos te verpulveren.’

De boodschap kwam niet over. Frans Jozef legde hem ongelezen terzijde. Tussen de conservatief-clericale keizer met de ziel van een geborneerde klerk en zijn liberale, erudiete zoon lag een wereld. Tot diens verdriet en Oostenrijks onfortuin bleef de oude heer maar leven. De dagen dat Habsburg zich gelukkig kon prijzen omdat het trouwde terwijl anderen oorlog voerden, liepen ten einde.

Urine en petroleum

Het giftig broeien van de nationalistische en racistische splijtzwammen, met name die van het Duitse nationalisme en antisemitisme, zou Rudolfs politieke droom vernietigen. Deze hield in een Groot-Oostenrijk waarin al de verschillende volken harmonieus zouden samenleven, vrede naar binnen en buiten. De verbondenheid met de hersenloze stier van Berlijn stortte Habsburg in de afgrond, en in het hospitaal te Pasewalk besloot Hitler in de politiek te gaan. Ros stelt Rudolf en Adolf voor als absolute tegenpolen. In het perspectief van de history that never happened zijn ze dat ook. Hadden Rudolfs ideeën een kans gekregen, dan waren de mensheid naar men mag aannemen twee wereldoorlogen bespaard gebleven. Deze overweging werpt een bijzonder licht op de Sternstunde van Mayerling.

Onlangs organiseerde het geschiedkundige tijdschrift Skript ter gelegenheid van zijn tweede lustrum een symposion over de literaire traditie van de Nederlandse geschiedschrijving. Het werd misschien niet met zoveel woorden gezegd, maar bedoeld werd dat ten onzent geschiedenis en literatuur van elkaar zijn vervreemd. Kunnen Nederlandse historici niet schrijven? We hebben niemand die waardig is de schoenriem los te maken van Tuchman, Le Roy Ladurie, Le Goff, Schama. Misschien komt dat wel door het typisch Nederlandse vooroordeel dat wat goed geschreven is wetenschappelijk niet koosjer kan zijn. Interessant ware het om uit te zoeken waar dat op zijn beurt nu weer vandaan komt. Professor Blom, een van de sprekers, wraakte dit standpunt. Martin Ros heeft zijn geschiedenis in elk geval goed geschreven. Zijn barokke stijl is een plezier om te lezen, bovendien is die effectief. Een verbazingwekkende hoeveelheid feiten en toestanden wordt compact en toch helder opgediend. Hij licht de historische coïncidentie van een sterfgeval en een geboorte in 1889 op boeiende wijze door en hij wil vooral Rudolf en zijn opties eerherstel brengen. De mens heet van de geschiedenis niet te kunnen leren. Maar hij kan er wel door worden geamuseerd. Zelfs kan hij er enige compensatie voor de kortheid van zijn bestaan in vinden. Het boek van Ros is amusant. Als in het leven zelf lopen het tragische en komische achteloos door elkaar. Wanneer Rudolf zijn aanstaande vrouw voor het eerst ziet, heet het: ‘Hij zag onmiddellijk dat hij met een kanon door haar intelligentie en belezenheid heen kon schieten.’ Zulke stijlbloempjes zijn er vele. Je ziet de Weners die het flaneren tot een cultus hadden verheven voor je. Je hoort de Radetzkymars. Je ruikt de uitwerpselen, urine en petroleum in de Hofburg waar geen waterleiding, wc's en electriciteit waren. Bloednacht Mayerling is een voorproefje dat naar meer smaakt.

■