Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

Danser tussen vele zwaarden
Leven en werk van de Duitse schrijver Hans Henny Jahnn (1894-1959)

De Duitse schrijver Hans Henny Jahnn (1894-1959) is in Nederland nauwelijks bekend, alhoewel hij door kenners op grond van zijn vijftienhonderd pagina's tellende roman Fluss ohne Ufer op een lijn wordt gesteld met Joyce, Proust, Musil, Thomas Mann en Hermann Broch. De Amerikaan Thomas Freeman nam het op zich het wonderlijke leven van de schrijver te beschrijven in een bijna achthonderd pagina's tellende biografie: Hans Henny Jahnn. Eine Biographie, uitgegeven door Hoffmann und Campe, f 98, -. Paul van der Heijde schetst op grond daarvan leven en werk van Jahnn.

Paul van der Heijde

In 1919 verschijnt bij uitgeverij Fischer het toneelstuk Pastor Ephraim Magnus van de nog onbekende, vierentwintigjarige, schrijver Henny Jahnn. Fischer erkende direct Jahnns talent, maar vreesde een schandaal vanwege de vele incestueuze en homo-erotische scènes in het stuk. Het verzoek van Fischer om enkele passages te schrappen werd door Jahnn resoluut van de hand gewezen. Daarop stelde Fischer grootmoedig voor om een privé-uitgave te verzorgen van vijfhonderd stuks. Ook dat werd door Jahnn afgewezen. Onder druk van verschillende lectoren van de uitgeverij, onder wie de dichter Oscar Loerke, zwichtte Fischer en waagde hij de gok. Schouderophalend beklaagde hij zich dat hij in zijn eigen uitgeverij niets meer te vertellen had. Bij verschijning werd het stuk nauwelijks opgemerkt. De verkoop aan minderjarigen was uitdrukkelijk verboden en wie het wilde hebben moest een bewijs van meerderjarigheid kunnen overleggen. De eersteling van Jahnn zou waarschijnlijk in de vergetelheid geraakt zijn als Loerke - als oudwinnaar daartoe gemachtigd - Jahnn niet had voorgedragen voor de Kleistprijs. Direct barstte er een enorm tumult los en was Jahnn, niet voor het laatst zou later blijken, het middelpunt van een literaire stammenoorlog.

De criticus Edgar Gross noemde het stuk ‘een prijsgekroond erotomanendrama (...) een masochistisch produkt van een zich geniaal voordoende, maar in werkelijkheid door zwakke perversiteiten geboeide zwakke geest’. Gross stelde voor om alle exemplaren van het stuk te laten vernietigen. Ook de bekende theatercriticus Julius Bab keerde zich tegen het stuk. Hij had het werk enkele maanden bestudeerd, omdat hij waarde hechtte aan de mening van Loerke. Na intensieve lectuur kwam hij tot de conclusie dat het een ‘waanzinnig’ stuk was. Jahnn ontkende de gehele westerse cultuur, die immers op de grondgedachte rustte dat God geest is en het menselijk lichaam geen waarde in zichzelf vertegenwoordigt. In een dagboekaantekening uit 1934 komt Jahnn terug op de kritiek van Bab en geeft hij hem gelijk, maar niet het gelijk dat hij wilde hebben. Jahnn wijst ieder idealisme af en ziet God - die bij hem geen persoonlijke God is - niet alleen aan de zijde van het licht, de geest, maar ook in het vlees. De schepping was voor Jahnn een permanente botsing van scheppende en afbrekende krachten, van vreten en gevreten worden. En ook de schepper vrat.

Hans Henny Jahnn

Hans Henny Jahnn werd geboren op 17 december 1894 in Langefelde bij Hamburg. Zijn vader had samen met zijn broer een scheepswerf, maar speelde duidelijk de tweede viool. Tijdens de scheepvaartcrisis tussen 1903 en 1910 ging het de familie Jahnn economisch zeer slecht. In de jaren daarna wist de familie een redelijk welvaartsniveau te bereiken.

Jahnn beweerde dat zijn gestorven broertje ook Hans Jahn had geheten - de extra n plakte hij pas later achter zijn naam - en dat hij als kind gevoeld had dat hij slechts op de wereld was gekomen om zijn broer te vervangen. Het verhaal berust, aldus Jahnns biograaf Freeman, op een fantasievoorstelling, maar het is mogelijk dat Jahnn, die regelmatig door zijn moeder naar het kerkhof werd meegenomen, de naam op een graf heeft zien staan, aangezien de naam Jahn veel in Hamburg voorkwam. In ieder geval was Jahn al vanaf zijn vroegste jeugd gepreoccupeerd met de dood en met graven. Hij ontwikkelde in de loop der tijd een geheel eigen graffilosofie. die nauw samenhing met zijn opvattingen over architectuur. Grote stenen bouwwerken, zoals kerken en piramiden, beschouwde hij als een symbool van het menselijk streven om de dood te overwinnen.

Teken des tijds

Rond de tijd van zijn eindexamen had Jahnn al meer dan duizend pagina's drama, proza en lyriek geschreven. In dezelfde tijd maakte hij kennis met Gottlieb Friedlich Harms; de belangrijkste gebeurtenis in zijn leven. Ze zworen elkaar eeuwige trouw, Jahnn beschouwde zich als de vrouw van ‘Friedel’ en schreef op vakantie in zijn dagboek dat hij met ‘Friedel’ op huwelijksreis was. In 1915 vluchten Jahnn en Harms naar Noorwegen om buiten de militaire dienst te blijven. Ze vestigen zjch ver van de geciviliseerde wereld in Aurland. In Noorwegen, waar ze drie jaar zullen blijven, ontstaan de toneelstukken Pastor Ephraim Magnus en Richard III en rijpen de plannen voor het oprichten van een ‘geloofsgemeenschap’, Ugrino geheten.

Na hun terugkeer in Duitsland beginnen Jahnn en Harms direct met de uitwerking van hun plannen voor Ugrino en weten zij een aantal cultuurminnende industriëlen te bewegen tot financiële ondersteuning van het project.

Ugrino was een teken des tijds. Overal in Duitsland wendden groepen jongeren zich af van de maatschappij om zich te verenigen in communes en kolonies; op zoek naar een zindelijke ethiek en in afwachting van de ineenstorting van de door technologie verkankerde westerse cultuur. Jahnn vervulde een rol voor dit soort zoekers. Aangetrokken door zijn fascinerende persoonlijkheid en, zoals zoveel jongeren in die dagen op zoek naar een leidsman, schaarden zij zich onderdanig rond zijn persoon.

Ugrino organiseerde lezingen, voorleesavonden waarop de meester bij kaarslicht uit eigen werk voorlas, en muziekavonden. Daarnaast probeerde Ugrino de bouw van heilige bouwwerken te stimuleren over de hele wereld. Jahnn was gefascineerd door torens en hij tekende in die tijd de meest fantastische ontwerpen. Zijn interesse in torens was diepgeworteld en heeft hij later ook literair verwerkt in zijn trilogie Fluss ohne Ufer. Daar lezen we: ‘De steden zijn kaler geworden. De meeste mensen weten niet meer wat die torens betekenen. Zij kijken slechts omhoog om te zien hoe laat het is. De torens zijn tekenen van onze rusteloze fantasie. Velen hebben gedacht dat zij machtige falussen waren, die in de hemel steken. Zij zijn toch eerder met bergen te vergelijken. Bergen waar een geest in woont, de nutteloze geest van een geheim dat nooit ontsloten zal worden.’

Jahnn wilde met zijn bouwkundige ideeën een cultus in het leven roepen waarin het religieuze gevoel centraal zou komen te staan, zonder het geloof aan een persoonlijke god. De wereld van de geest, zo meende hij, is gevat in het materiële en het goddelijke geheim wordt uitgedrukt in het werk van genieën zoals Bach, Rembrandt, Büchner, Michelangelo en anderen. Het werk van Ugrino moest in dienst staan van dat genie, door middel van restauratiewerkzaamheden, boekuitgaven en muziekuitvoeringen.

In 1926 verschijnt Jahnns Medea. Tijdens de ontstaansperiode van het stuk werd hij gekweld door diepe depressies: Ugrino was min of meer mislukt en hij was als schrijver en orgelbouwer niet doorgebroken. Bovendien had zijn vrouw Ellinor steeds meer toenadering gezocht tot Harms. Jahnn voelde zich hopeloos heen en weer geslingerd: hij hield van beiden. Volgens Freeman was Medea Jahnns uitdrukking van mislukking en vertwijfeling, maar tevens zijn eerste meesterwerk.

Jahnns interpretatie van Medea raakt de kern van het demonische: een macht die uit het onderbewuste naar boven komt en de mens tot een razernij van verwoestingen drijft, tegen zijn medemens en zichzelf. Hij wilde met Medea laten zien hoe verzengende liefde om kan slaan in verwoestende haat. De daden van Medea hebben geen goddelijke oorsprong, zoals bij Euripides, maar een psychologische. Jahnn wijzigde het stuk nog op een ander punt. Hij maakte van Medea een negerin en provoceerde daarmee de rassenvooroordelen bij het publiek. Hij was van mening dat de mensheid aan de vooravond stond van een groots rassenconflict en dat de enige oplossing school in een verregaande rassenintegratie. En dat in 1928.

Honderd orgels

De compromisloze en uitdagende inhoud van Jahnns werk stond op gespannen voet met zijn behoefte aan maatschappelijk en financieel succes. Hij was zich daar zeker van bewust. In een kafkaeske schets, getiteld De uitzichtloze situatie of de getekende of Hans Henny Jahnn de schrijver versus Hans Henny Jahnn de orgelbouwer door Hans Henny Jahnn de derde, zegt een van de personages: ‘(...) ik geloof dat de heer Jahnn geschift is, want hij berokkent zichzelf schade met zijn stukken.’

Jahnn had de prestigieuze opdracht gekregen het beroemde Arp Schnitorgel van de Jacobikerk in Hamburg te restaureren. Hij wilde dat het orgel in zijn originele staat hersteld zou worden, dit tot ongenoegen van de orgelfabrikant Walcker, bouwer van moderne orgels, die daarop honderden brieven naar de kerkelijke gemeenten stuurde met aanstootgevende passages uit Pastor Ephraim Magnus. Dat een schrijver van dergelijk proza geen bekwaam orgelbouwer kon zijn, was voor velen een uitgemaakte zaak. Het neemt niet weg dat Jahnn in de loop van zijn leven meer dan honderd orgels in heel Europa heeft gebouwd en gerestaureerd.

In hetzelfde jaar waarin Döblins Berlin Alexanderplatz verscheen, 1929, kwam ook Jahnns eerste grote prozawerk uit: de utopische roman Perrudja. Jahnn had het boek na het lezen van Joyces Ulysses geheel omgewerkt en al diens literaire noviteiten toegepast. Willy Haas, uitgever van het tijdschrift Die literarische Welt vond het boek ‘ongehoord en een zeer grote literaire prestatie’. Döblin schreef dat hij dagelijks in Perrudja las en beweerde in een tijdschrift dat hij op de spreekwoordelijke

[p. 7]

reis naar het onbewoonde eiland Ulysses, een paar dagbladen en Perrudja mee zou nemen.

Na 1933 nam Jahnn een nogal dubbelzinnige houding aan ten aanzien van Duitsland en de nieuwe machthebbers. Enerzijds voelde hij zich zeer verbonden met de Duitse cultuur, anderzijds haatte hij de platvloersheid van de nazi's. Hij schroomde echter niet om contacten aan te houden met invloedrijke partijleden in de hoop dat zijn werk zou worden uitgegeven. Hij werd ook lid van de Reichsschriftumskammer en toen het gerucht ging dat hij een jood zou zijn, stelde hij alles in het werk om te bewijzen dat hij het niet was. Zijn brieven waren niet altijd vrij van antisemitische tendenzen en in zijn Ugrino-tijd maakte hij aanvankelijk bezwaar tegen de opname van joden in het bestuur. Gedreven door de behoefte aan erkenning was Jahnn bij tijd en wijle een regelrechte opportunist. De nationaal-socialistische pers moest echter niets van Jahnn hebben. In het Hamburger Tageblatt verscheen een artikel met de titel: ‘Hans Henny Jahnn. Een schrijver en orgebouwer die in het nieuwe Duitsland dient te zwijgen’. Jahnn probeerde zich krampachtig tegen dergelijke intimidaties te verweren door bijvoorbeeld te betogen dat zijn roman Perrudja, spelende in Noorwegen, ‘typisch germaans’ en ‘oerduits’ was.

Onzeker over zijn eigen positie verlaat hij in 1933 het land en koopt een boerderij op het Deense eiland Bornholm. Daar zal zijn meesterwerk de trilogie Fluss ohne Ufer geschreven worden, door velen beschouwd als een van de hoogtepunten uit de twintigste-eeuws Europese letterkunde. Op één lijn met het werk van Joyce, Proust, Musil, Mann, Broch en anderen.

Geen geloof

Hij begon het werk met de novelle Das Holzschiff, waarin een schip met een geheime lading ten onder gaat. De hoofdpersoon Gustav Anias Horn, de verloofde van de dochter van de kapitein, gaat als verstekeling aan boord. Op het benedendek ontwaart hij de reder, waarvan iedereen dacht dat hij van boord was, die verdwijnt dooreen geheime wand. De bemanning komt in opstand vanwege de geheimzinnigheid van de lading. Nadat de opstand is neergeslagen, blijkt Ellena, de verloofde van Gustav, te zijn verdwenen. Men zoekt het hele schip af, maar vindt niets. Gustav vermoedt dat zij zich, met de reder, achter de geheime wand bevindt. De wand wordt geslecht, het water stroomt naar binnen en het schip zinkt. De opvarenden weten zich te redden. Das Holzschiff is een filosofische detective-roman, zonder oplossing, maar met typische Jahnnsche beschouwingen en het formidabele verhaal over de zonderlinge grootgrondbezitter Kebad Kenya, dat begint met de huiveringwekkende zin: ‘Kebab Kenya overwoog bij zichzelf of hij het vlees van zijn eigen dijen zou nuttigen.’ Peter Suhrkamp van uitgeverij Fischer vond dat het werk ‘geen geloof’ had en dat het bovendien niet af was. Hij vroeg om een aanvullend hoofdstuk. De lezer bleef met te veel vragen zitten. Nooit een tekort aan woorden, sloeg Jahnn aan het werk en begon hij aan Die Niederschrift des Gustav Anias Horn, nachdem er neunundvierzig Jahre alt geworden war. Het is het maandboek dat Horn gedurende dertien maanden heeft geschreven na de dood van zijn levensgezel, de matroos Tutein, die de moordenaar van Ellena blijkt te zijn. De centrale vraag blijft voor Gustav of de reder wel of niet op het schip aanwezig is geweest. De reder wordt tot een persoonlijke demon voor Gustav. In het 1500 pagina's lange Niederschrift bereikt Jahnn de top van zijn schrijverschap. Prachtige verhalen over de bevolking van Urrland, de plek waar Gustav en Tutein zich hebben gevestigd na hun zwerftocht over de wereld, worden afgewisseld met beschouwingen over muziek, architectuur, het herinneringsvermogen en het schrijven. Alle thema's waar hij zich in de loop der jaren mee bezig had gehouden, worden op een sublieme wijze bij elkaar gebracht. En als we bij Freeman lezen wat de omstandigheden zijn geweest waaronder hij heeft moeten schrijven, permanente geldproblemen, ruzies tussen zijn vrouw, zijn vriendin en de weduwe van Harms, is het een waar wonder dat het hem is gelukt.

Naast het schrijven hield Jahnn zich op Bornholm ook nog bezig met hormoononderzoek. Geïnspireerd door een oud-Egyptische zwangerschapstest ontwikkelde hij een groeimiddel, Miramon, op basis van urine van een drachtige merrie, water, honing en nicotinezuur. Hij was ervan overtuigd dat het werkte en beweerde dat hijzelf enkele centimeters was gegroeid. In de loop van de tijd, en ook nog na zijn terugkeer in Duitsland, wist hij zich omgeven door een enthousiaste schaar hormoondrinkers. In Die Niederschrift vindt de literaire verwerking van zijn onderzoek plaats. Tussen Gustav en Tutein vindt een uitwisseling van bloed plaats, waardoor Tutein tijdelijk de muzikale begaafdheid van Gustav krijgt. Door het uitwisselen van bloed is ook een deel van hun karakter en bewustzijn aan de ander overgedragen.

Atoombewapening

Jahnn noemde de oorlogsperiode op Bornholm een dans tussen twee zwaarden: Duitsland en Denemarken. In Denemarken werd hij gewantrouwd en gezien als een Duitse spion, in Duitsland beschouwde men hem als een verrader. Eenmaal terug in Duitsland, fysiek en literair min of meer uitgeput, houdt hij zich vooral bezig met protesten tegen de atoombewapening. Jahnn noemde zich een ‘antimilitaristische patriot’. Hij was Duitsland - niet de nazi's - altijd trouw gebleven en had zich geergerd aan de radiopraatjes van Thomas Mann.

In zijn stuk Trümmer des Gewissens probeerde hij zijn ongerustheid over de atoombewapening dramatisch vorm te geven. Hij wist dat het een zwak werk was en enigszins vertwijfeld merkt hij erover op: ‘Men kan de huidige situatie van de wereld niet in een paar scènes vangen.’ In 1956 krijgt hij, ondanks zijn goede en openlijke contacten met Oostduitse collega's, de prestigieuze Lessing-prijs van de stad Hamburg. In de laatste jaren van zijn leven werkt hij aan de Epilog bij de Fluss en verschijnt nog de schitterende surrealistische novelle Die Nacht aus Blei. Op 28 november 1959 sterft hij. Het Hamburger Abendblatt schreef naar aanleiding van zijn dood dat een van de meest omstreden, maar ook een van de belangrijkste verschijningen van het moderne Duitse geestesleven was gestorven.

Regelmatig slopen er mensen rond het huis van Jahnn in het Hirschpark in Hamburg; zij hadden gehoord dat er vreemde dingen gaande waren. Wanneer Jahnn de mensen ontdekte, riep hij uit het raam: ‘Ik ben geen museum.’ Dat Jahnn ongelijk had, bewijst de biografie van Thomas Freeman. Twintig jaar onderzoek heeft een schitterende gids opgeleverd van dit grootste museumcomplex binnen de Duitse letteren.

■