Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

‘Gij hebt toch altijd de pen nogal kunnen vasthouden’
Leo Pleysiers zorgvuldige hommage aan zijn moeder

Wit is altijd schoon door Leo Pleysier Uitgever De Bezige Bij, 116 p., f 24,50

Frans de Rover

Ruim tien jaar geleden debuteerde Leo Pleysier met de enigszins experimentele roman De razernij der winderige dagen (1978), het eerste deel van wat met De weg naar Kralingen (1981) en Kop in kas (1983) een autobiografisch drieluik zou worden. Hoewel ik geen groot liefhebber van het Vlaamse romanexperiment ben, had ik voor die roman waardering. Ik was getroffen door de wijze waarop Pleysier zich in taalgebruik en evocatie van couleur locale manifesteerde als een jonge Vlaamse schrijver in de traditie van Boon en Claus. In een tempo dat zorgvuldigheid verraadt, heeft Pleysier in de afgelopen jaren bij De Bezige Bij gepubliceerd. Zorgvuldigheid is ook het woord dat past voor zijn nieuwe boek.

Het omslag van Wit is altijd schoon presenteert zich als een rouwkaart. Het boek is dan ook een rouwkaart, of beter - in de terminologie van de Vlaamse cultuur -: een doodsprentje. Het is in zekere zin een bericht ‘in plaats van kaarten’ over de dood van een moeder. Wanneer ik het autobiografisch karakter van Pleysiers werk serieus neem, lees ik dit boek als een hommage aan zijn overleden moeder. Omdat Pleysier verteltechnisch kiest voorde (dramatische) vorm van de monoloog - de moeder spreekt haar zoon toe vanaf haar sterfbed -, dringt zich onafwendbaar de parallel op met de theaterproduktie van Joop Admiraal, U bent mijn moeder. Die titel had, wellicht in de variant U was mijn moeder, op het omslag van dit boek kunnen staan. Heikele onderwerpen. Immers, de overgang naar sentimentaliteit bij dit type moeder-zoonverbeeldingen is snel overschreden. Admiraals uitbeelding van de moeder-zoonverhouding vond ik op de grens. Pleysiers beschrijving, zijn literaire vormgeving van de laatste fase van een moeder-zoonrelatie vind ik aangrijpend.

Hierboven noemde ik de zorgvuldigheid waarmee Pleysier publiceert. Zorgvuldigheid impliceert ook raffinement. Dit laatste geldt zeker voor de literaire vorm waarin Pleysier zijn moeder presenteert: een stervende en even later dode, opgebaarde moeder spreekt haar zoon toe en verhaalt over haar leven. De reacties van de zoon worden niet vermeld, maar wel door witregels in de tekst gesuggereerd. Het boek opent met de zin: ‘“Kom maar,” zei ze.’ En sluit af met: ‘“Ga maar,” zei ze.’ Tussen die twee zinnen ligt het gesprek met de overleden moeder.

Leo Pleysier

Het is echter geen ‘gesprek’: de moeder praat, babbelt, associeert; de toehoorder houdt zijn commentaar en antwoorden buiten de tekst. Soms is op te maken wat zijn antwoord geweest moet zijn, zoals wanneer de moeder vraagt wie haar doodsprentje gaat schrijven: ‘“Zoudt gij dat niet doen?” “Nee?” “En waarom niet? Gij hebt toch altijd de pen nogal kunnen vasthouden, gij! Gij kunt dat dan toch best zou ik denken? Waarom zoudt gij dat dan niet doen? Ik zou liefst hebben dat gij dat doet. Voor uw eigen moeder kunt ge toch wel eens iets op papier zetten zeker? En daarbij: zo lang moet dat niet zijn. Een paar regels is genoeg.”’ De zoon blijft weigeren. ‘Dat dat niet gaat, zegt ge. Waarom zou dat niet gaan? Gaat er dan eens op uw gemak bij zitten thuis aan tafel, dan zal dat toch wel gaan zeker! Zo moeilijk kan dat toch niet zijn! Een paar regels is genoeg.’

Voorstellen

De herinneringen van de moeder aan familieleden, aan licht-bizarre gebeurtenissen in de oorlog, de zorgen die zij zich maakt om een nette uitvaart: ‘En zorgt ook dat hier nog gestofzuigd wordt eerst. Vooraleer al dat bezoek hier aankomt straks. De nonkels en de tantes. Dat die achteraf niet moeten zeggen: amai-amai, het lag er daar nogal bij, bij ons Marie; ze hadden daar wel eens kunnen stofzuigen eerst.’ De toon en wijze waarop zij dit alles vertelt, maakt op mij een onweerstaanbaar komische, althans lichtvoetige indruk. Ik weet niet of dit komt omdat ik het Vlaams niet machtig ben (ik zeg niet: niet serieus neem), of omdat Pleysier toch een soort literair-effectvol Vlaams creëert in de trant van Claus, dat nergens zo gesproken wordt maar in Nederland een authentieke indruk maakt.

De climax in het verhaal van de moeder is ongetwijfeld haar onthulling van een moment van vleselijke zwakte, toen koopman Lode Bosch haar zekere voorstellen deed, omdat ze vast wel goesting zou hebben het nog eens met iemand anders te proberen. ‘Maar dan ineens zag ik u daar naast mij in de ren staan. Zo'n schoon, braaf ventje waart ge met uw versgewassen en versgestreken kleertjes aan. En hoe gij daar toen met van die karbonkels van ogen naar mij te kijken stond, u overeind houdend aan de houten spijltjes van uw ren. Zo'n grote ogen die mij aankeken toen. Los door mijn lijf leekt ge wel te kijken. En ineens zei ik: nee Lode, ik begin daar toch maar niet mee, zei ik.’ Wat de aanblik van zo'n schoon, braaf ventje niet bewerkstelligen kan!

Zelfs een sprekende dode blijkt niet eeuwig te kunnen blijven palaveren; voor het uiteindelijk zwijgen van de moeder heeft Pleysier een originele oplossing bedacht, die ik hier niet wil verraden. Na het stilvallen van de moeder wil de zoon het woord: het boek besluit met een epiloog waarin de schrijver - en nu in ‘normaal’ Nederlands - een laatste herinnering aan zijn moeder ophaalt. Op een middag ruim twee jaar na haar dood, ‘waarop ik ietwat verloren en verveeld naar buiten te staren stond’, komt haar gestalte hem tegemoet lopen. ‘Daar loopt ze, kijk maar. Daar komt ze aangestapt. Meine liebe Mutter, denk ik. Die mij onherroepelijk en veel meer dan ik altijd gedacht of willen toegeven heb, gevoed en bemorst heeft met haar buitensporigheid, haar overdaad, haar surplussen, haar taalteveel.’ De epiloog culmineert in een poëtische eruptie van ontroerende schoonheid, die ik hier graag zou citeren, maar die gelezen moet worden op de plaats waar zij staat: als het slotakkoord van de lofzang van een zoon op zijn moeder. De zoon heeft integer en indrukwekkend aan de laatste wens van zijn moeder voldaan; hij is er voor gaan zitten en heeft voor zijn eigen moeder zelfs méér op papier gezet dan ze vroeg: een sprekend doodsprentje in de vorm van een boek.

■